Changes

==ԺԸ․ ԼԸ. գլուխ==

==ԺԹ․ ԼԹ. գլուխ==

Թեև միս Միլսից բաժանվելը դժվար էր, բայց ես սիրով ընդունեցի տատիս առաջարկը, որ ինձ առիթ էր տալիս մի քիչ հանգիստ վայելելու Ագնեսի մոտ։ Ես դիմեցի բարի դոկտորին, խնդրելով միայն երեք օրվա արձակուրդ, և նա ինձ խորհուրդ տվեց ավելի երկար բացակա լինել։ Սակայն գործելու եռանդս այնքան մեծ էր, որ երեք օրորվ օրով բավականացա և գնալուս խնդիրն որոշվեց։

― Սակայն հավատացեք, սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― ես հափշտակված եմ միս Ուիկֆիլդով։ Նա մի գերազանց օրիորդ է, շատ շնորհալի, առաքինի ու չափազանց սրտացավ։ Պատիվս վկա, ― գոչեց մր․ Միկաբրը, իր մատի ծայրը համբուրելով ու ջենտլմենի պես գլուխ տալով, ― ամենախորհին ամենախորին մեծարանքս միս Ուիկֆիլդին։ Այո՜։

― Չեմ կարծում, Տրոտուդ, որ պետք լինի երկար մտածել այս մասին, ― ասաց Ագնեսը հեզահամբյուր հայացքով։ ― Աշխատեցեք միայն լավ կշռել, որ ինչ քայլ էլ անելու լինեք, ազնիվ լինի, և երբ տեսնեք որ ազնիվ է, մի տատնվեքտատանվեք, իսկույն արեք։

Ուրիասին տեսա դեռ գաճի հոտ բուրող գրասենյակում, որ նոր էր շինված պարտեզի մեջ․ անչափ ստոր ու գարշելի թվաց ինձ նրա դեմքը՝ թղթերի ու գրքերի դեզերում։ Նա ինձ իր քծնի շարժումներով ընդունեց և այնպես ձևացրեց, իբր թե գալուս մասին բան չի լսել մր․ Միկաբրից․ բայց ես հարկավ չհավատացի։ Մտանք մր․ Ուիկֆիլդի սենյակը, որ նախկին սենայկի սենյակի միայն ստվերն էր, որովհետև բոլոր ընտիր կահկարասին նոր ընկերոջ մոտ էր տարված։ Ուրիասը կրակի առջև կանգ առավ, իր մեջքը տաքացնելով ու կզակը շփելով, մինչ մր․ Ուիկֆիլդն ու ես ողջունում էինք իրար։

Նա ոչ մի րոպե իր հյուսվածքը վայր չդրեց, ոչ էլ մեզնից հեռացավ։ Ես բավական վաղ էի եկել, և մինչև ճաշը դեև թեև երեք֊չորս ժամ կար․ բայց նա շարունակ նստած էր, և նրա ճաղերի շարժումն այնպես միակերպ էր, ինչպես ավազի շարժումը մի ավազե ժամացույցում։ Նա նստած էր վառարանի մի կողմը, ես նստած էի սեղանի առջև, իսկ Ագնեսը վառարանի մյուս կողմը՝ փոքր֊ինչ ինձանից հեռու։ Հենց որ ես նամակիս վրա լուռ մտածելով աչքերս վերցնում էի ու Ագնեսի խոհուն դեմքին հանդիպում, որ իր հրեշտակային արտահայտությամբ խրախույս էր ծորում սրտիս մեջ, նույն վայրկյանին զգում էի, որ պառավի չար աչքը վրաս էր նայում, ապա իսկույն Ագնեսի վրա էր անցնում, հետո նորից իմ վրա և հետո արագ իր հյուսվածքի վրա ընկնում։ Այդ հյուսվածն ի՞նչ էր, չգիտեմ, որովհետև անտեղյակ եմ այդ արհեստին․ բայց նա ինձ մի ուռկան էր թվում, իսկ երկայն ճաղերը շարժելով կրակի մոտ նստած մրս․ Հիպը՝ մի չար վհուկ, որ իսկույն պատրաստ էր որսը բռնել, եթե միայն չվախենար մոտակա բարի հրեշտակից։

Գոնե մի տասը րոպե Ագնեսի հետ ազատ խոսելու ժամանակ չգտա և միայն նամակս հազիվ նրան ցույց տվի։ Երեկոյան խնդրեցի նրան, որ միասին զբոսնելու գնանք, սակայն մրս․ Հիպն իսկույն սկսեց իր ցավերի սաստկանալը առաջ բերել, և Ագնեսը հիվանդին կարեկցելով՝ լավ համարեց նրա հետ մնալ։ Երեկոյան դեմ ես մենակ դուրս ելա մտածելու, թե ի՞նչ անեմ ― արդյոք լա՞վ է, որ մինչև այժմ թաքցում եմ Ագնեսից, ինչ որ Որիաս Ուրիաս Հիպն ասել էր ինձ Լոնդոնում։ Այդ հրեշի դիտավորությունը սկսել էր սաստիկ տանջել ինձ։

― Աղնի՞վ Ազնի՞վ խոսք, ― ասաց Ուրիասը։

Ագնեսի խեզճ խեղճ հոր ձեռքին բաժակը դատարկ էր։ Նա բաժակը վայր դրեց, աչքերը պատի պատկերին հառեց, իր ճակատը ձեռքով ծածկեց ու ետ ընկավ բազկաթոռի մեջ։

― Օ՜հ, Տրոտուդ, Տրոտուդ, ― բացականչեց մր․ Ուիկֆիլդը, ձեռքերը գալարելով։ ― Մի՞թե ես այսպես էի, երբ դուք ինձ առաջին անգամ տեսաք։ Այն ժամանակ էլ իմ անկումը սկսվել էր, բայց որքա՜ն տխուր, ի՜նչ թշվառ ճանապարհ եմ անցել այնուհետև։ Թուլությունս եղավ իմ կորստյան պատճառը։ Հիշողոըթյա՜ն Հիշողությա՜ն թուլություն, մոռացությա՜ն թուլություն։ Միակ զավակիս մոր մահվան տխուր հիշատակն ինձ համար հիվանդություն դարձավ, զավակիս սերը, ամեն բան մոռացնելով, նմանապես հիվանդություն դարձավ։ Ինչ բանի որ կպա, իմ ցավով վարակեցի։ Թշվառացրի այն էակին, որին սիրում եմ ամենից շատ․․․ և դուք գիտեք, թե ինչպե՜ս եմ սիրում։ Կարծեցի, թե այս աշխարհում կարելի է միայն մեկին սիրել և ուրիշ ոչինչ չսիրել․ կարծեցի, թե կարելի է միայն մեկին ողբալ, միայն մի էակի, որ այս աշխարհից մեկնել է, և չլինել մյուս ամեն սգավորների ցավին ողբակից։ Եվ այսպես ահա բոլոր կյանքս մաշեցի։ Ես իմ հիվանդոտ, երկչոտ սիրտը գիշատեցի․ նա էլ իր հերթին ինձ գիշատելով իր վրեժը լուծեց։ Ես ստոր եմ վշտիս մեջ, ես ստոր եմ սիրուս մեջ, ստոր նաև մարդկային վշտին ու սիրույն անտարբեր լինելուս համար։ Տեսեք, թե ինչ զազիր ավերակ եմ, և ատեցեք ինձ, փախեք ինձնից։

― Այդքանն էլ շատ է, կարող էիք դրա կիսովն էլ բավականանալ և կամ բնավ ոչինչ չասել, ― նկատեց Ուրիասը թե՛ սպառնական և թե՛ քծնի եղանակով։ ― Ձեր լեզուն հարկավ գինուց է բացվել, սակայն վաղն ուշքի կգաք, սըր։ Եթե ես էլ ավելի բան ասացի, ի՞նչ վնաս։ Չէ՞ որ ասածս ետ առա։

==Ի․ Խ. գլուխ==

Այն ժամանակ հիշեցի, թե կինն ով էր։ Մարթան էր, որին Էմլին մի գիշեր փող էր տվել խոհանոցում։ Մարթա էնդլը․․․ Էնդլը․․․ որի հետ, Հեմի ասելով, ծերունի մարդը մի վայրկյան էլ չէր ուզի տեսնել իր սիրելի թոռնիկին, եթե օվկիանում թաղած բոլոր գանձերն էլ իրեն տալու լինեին։

Այդ րոպիեն րոպեին նկատեցի, որ դուռը մի քիչ բացվեց ու ձյան քուլաները ներս ընկան։ Հետո մի քիչ ավելի բացվեց, մի ձեռք նրան կիսաբաց էր պահում։

― Հենց որ գալիս էի մի քաղաք, ― շարունկեց նա, ― մի իջևանի բակ էի մտնում ու սպասում, մինչև մի անգլերեն իմացող մարդ գտնեմ․ միշտ էլ գտնվում էր։ Այնուհետև պատմում էի նրան, թե եղբորս աղջկան փնտրելու եմ դուրս եկել․ նա էլ ասում էր, թե ինչ նշանավոր մարդիկ են իջևանել հյուրանոցում։ Այնուհետև նայում էի, որ մտնող֊ելնող հյուրերի մեջ մեր աղջկան նման մի աղջիկ տեսնեմ։ Երբ տեսնում էի, որ մեր Էմլին նրանց մեջ չի, հեռանում էի մի ուրիշ տեղ։ Իմ համբավը տարածվել էր խեղճ մարդկանց մեջ, այնպես որ՝ մի նոր գյուղ մտնելուս պես իմանում էի, որ իմ մասին արդեն լսել են։ Իսկույն հրավիրում էին, որ իրենց տնակի առջև նստեմ, աղ ու հացով հարգում էին ու քնելու տեղ տալիս։ Մայրեր կային՝ Էմլիիս հասակով աղջկա տեր, որոնք սպասում էին ինձ, մաստր Դեվի, գյուղի տափում, մեր Փրկչի Խաչի մոտ, որ հյուրասիրություն շնորհեն ինձ։ Մայրեր էլ կային, որոնց աղջիկը մեռել էր։ Եվ միայն աստաված աստված գիտի, թե որքա՜ն այդ մայրերը բարեգութ էին դեպի ինձ։

Մի վայրկյանից հետո նա իր աջը սրտին դրեց ու պատմությունը շարունկեց։շարունակեց։

Այդ երկիրն էլ մյուսի պես՝ սկսեցի մենակ ու ոտքով չափչփել։ Իտալացիք էլ լավ մարդիկ էին, և ես քաղաքից քաղաք թափառելով, գուցե մինչև Իտալիայի մյուս ծայրն անցնեի, եթե չլսեի, թե զվիցերական լեռներում աղջկան տեսել են։ Մի տղա, որ երիտասարդի սպասավորին ճանաչում էր, պատմեց ինձ, թե երեքին էլ միասին այնտեղ է տեսել․ նա ինձ հայտնեց, թե ինչպե՞ս են ճամփորդում, և ասաց, թե որտե՞ղ կարելի է գտնել նրանց։ Ես դեպի այն սարերը դիմեցի, մաստր Դեվի, գիշեր֊ցերեկ քայլելով։ Եվ որքան ես շատ էի գնում, այնքան էլ կարծես սարերն ինձնից փախչում էին։ Բայց վերջապես հասա նրանց ու անցա։ Եվ հենց որ այն տեղին մոտեցա, ուր լսծիս լսածիս նայելով նրանք պիտի իջած լինեին, սկսեցի մտածել ինքս ինձ․ «Ի՞նչ անեմ, երբ որ տեսնեմ Էմլիին։

==Ա․ ԽԱ. գլուխ==

Վերջապես պատասխան եկավ երկու պառավ լեդիներից։ Նրանք հարգանք էին մատուցում մր․Կոպպերֆիլդին մր․ Կոպպերֆիլդին ու հայտնում, թե շատ լուրջ ուշադրության են առել նրա նամակը, «երկու կողմի շահերն էլ լավ կշռելով»։ Այս դարձվածքը բավական տագնապիչ երևաց ինձ՝ ոչ թե նրա համար, որ քույրերն արդեն մի անգամ այդ գործ էին ածել մի հայտնի ընտանեկան գժտության մասին խոսելիս, այլ, որովհետև կյանքումս միշտ ստուգել ու ստուգում եմ, որ այդ սովորական ոճերը հրափամփշտի նման են ― մի անգամ թողվելուց հետո այնպիսի գույներ ու ձևեր են ընդունում, որ սկզբնականից բոլորովին տարբեր են։ Քույրերն ավելացնում էին, թե անհարմար են դատում «գրով» հայտնել իրենց կարծիքը մր․ Կոպպերֆիլդի առաջարկած խնդրի մասին, բայց եթե մր․ Կոպպերֆիլդը հաճի մի օր իրենց մոտ գալ (մանավանդ մի հավատարիմ ընկերոջ հետ), նրանք սիրով այդ նյութի մասին կբանակցեն։

Հոգեկան տագնապիս զորանալուն նպաստում էր և այն հանգամանքը, որ այդ խորհրդավոր օրերում ես միս Միլսի անգին օգնությունից զրկված էի։ Մր․ Միլսը, որ միշտ իմ երջանկության հակառակ էր (գոնե ինձ այդպես էր թվում) այժմ մի ծայրահեղ բան էր մտածել, այն է՝ գնալ Հնդկաստան։ Ասացեք, խնդրեմ՝ ինչո՞ւ պիտի Հնդկաստան գնար, եթե ոչ ինձ զայրացնելու համար։ Իրավ է, նա աշխարհիս ուրիշ մասերից և ոչ մեկի հետ որևէ գործով չէր կապված, բացի միայն Հնդկաստանից, ուր մի քանի առևտրական շահեր ուներ։ Ի՞նչ էին արդյոք այդ առևվտրի նյութերը՝ ոսկեթել շալե՞ր, թե փղի ատամնե՞ր, չգիտեմ․ հայտնի էր միայն, որ երիտասարդության ժամանակ Կալկաթա էր հանդիպել և այժմ ուզում էր նորից գնալ մի ընկերակից վաճառականի պաշտոնով։ Այդ բոլորն ինձ համար մի մազի չափ նշանակություն չուներ։ Բայց և այնպես նա գնում էր, հետն էլ միս Միլսին տանում, որն այժմ գավառ էր մեկնել՝ ազգականներին մնաս բարով ասելու։ Նրանց տան վրա արդեն անթիվ հայտարարիչ տոմսակներ էին կպցված, թե «այս տունը վարձու է տրվում, կարող է վաճառվել», և թե «կահ֊կարասիքը (ուրեմն և լվացքի տաշտը) կարելի է աճուրդով գնել»։ Ահա մի երկրորդ երկրաժարժ երկրաշարժ ոտքերիս տակ, մինչ առաջինից էլ ես դեռ ուշքի չէի եկել։

Ճար չկար, սիրտս փոքր֊ինչ նեղացած էր, բայց ընկերոջս անկեղծությունը հիացրեց ինձ։ Ասացի նրան, թե նրա բարությունը հարգում եմ և նկատեցի, թե նրա մազերն իր բնավորության ամբողջ համառությունը խլած կլինեին, որովհետև դրա հետքն անագամ անգամ չէր երևում նրա հոգում։

― Կներես, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Տրեդլսը։ Սառան հիանալի աղջիկ է, թեև անչափ դյուրազգաց։ Սակայն նրանք բոլորն էլ այդպես են։ Սոֆին հետո ինձ ասաց, թե ոչ մի լեզվով չի կարելի այն խղճահարությունը պատմել, որ զգացել էր հիվանդ Սառային խնամելիս։ Ես փորձովս կարող եմ դատել, թե ինչ պիտի զգացած լիներ, որովհետև մի ոճրագործ էի համարում ինձ։ Սառային փոքր֊ինչ կազդուրելուց հետո պետք եղավ մյուս ութին էլ լուրը հայտնել․ և ադա դա ամեն մեկին սաստիկ հուզեց։ Երկու փոքրիկ քույրերը, որոնց դաստիարակը Սառան է, միայն նորերս դադարեցին ինձ ատելուց։

― Երիտասարդ մարդկանց թռուցիկ հակումները․․․ թռուցիկ եմ ասում համեմատելով այդ հաստատուն սիրո հետ․․․ ջահել մարդկանց հակումները, ― շարունակեց միս Լավինյան, ― ոչ այլ ինչ են, քան ավազի հատիկներ՝ բաղդատությամբ մի ժայռի հետ։ Դժվար է իմանալ՝ այրդյո այրդյոք այդ հակումները որևէ ամուր հիմք ունե՞ն և կարո՞ղ են հարատևել։ Սա էր պատճառը, որ իմ քույր Կլարիսան և ես ինքս երկար ժամանակ տարակույսի մեջ էինք, թե ի՞նչ ընթացք պետք է բռնել, մր․ Կոպպերֆիլդ և մր․․․

Ես ամենաջերմ ոգևորությամբ գոչեցի, թե մի վայրկյան անգամ այդ հարցը կշռելու կարիք չկա։ Հանդիսավոր երդում արի, Տրեդլսին վկա կանչեցի, թե պահանջված պայմանը կկատարեմ, և ասացի թե աշխրհիս աշխարհիս ամենավատթար մարդը կլինեմ, եթե գեթ մի մազի չափ խոսքիցս շեղվեմ։

― Ես գլուխ տվի։

― Մր․ Կոպպերֆիլդի նամակում հիշված միս Տրոտուդն էլ գուցե կամենա այցելել մեզ, ― ասաց միս Կլարիսան։ ― Եթե այցելություն անելը ձեռնտու լինի ամեն կողմի շահերին, մենք սիրով կընդունենք ու կփոխարինենք։ Իսկ եթե ամեն կողմի շահերը պահանջեն, որ ոչ մի այցելություն չլինի (ինչպես որ պատահել էր մեր եղբոր Ֆրենսիսի տան ու մեր միջև), այդ արդեն ուրիշ հարց է։

Ես ասացի, թե տատս երջանիկ կլինի ծանոթանալ նրանց հետ, թեև լիովին վստահ չէի, որ քույրեն քույրերն ու նա շատ գոհ կմնան իրարից։ Պայմաններն արդեն որոշված էին։ Ես սրտանց շնորհակալություն հայտնեցի լեդիներին և նախ՝ միս Կլարիսային, ապա՝ միս Լավինյայի աջը համբուրեցի։

― Օ՜հ, աղաչում եմ, մի՛ բեր նրան, ― ասաց Դորան, ինձ մի թռուցիկ համբույր տալով ու ձեռքերը իրար կցելով։ ― Մի բեր։ Ես հո գիտեմ․ նա մի վնասակար չար պառավ է։ Մի՛ թույլ տա,Դոդի, որ նա գա։ (Այս Դոդին իմ Դավիթ անվան տարօրինակ նվազականն էր։)