Changes
Միւս օրն իմացել էին արդէն, որ նոր պարոն է եկել դաշնակցականների մօտ… Հետաքրքիրը այդ չէ․ ժողովը վերջանալուց առաջ, ես քնել էի հէնց այն նստարանի վրայ, ուր նստած էի, յոգնած՝ ճանապարհների նեղութիւններից։ Երեւի, վաղուց էի քնել, որովհետեւ, երբ առաւօտուն տան տէրը արթնացրեց եւ թէյի հրաւիրեց, զգացի, որ բաւական քնել եմ։ Այս թէյն էլ տարօրինակ է․ դեռ մութ՝ թէյ են պատրաստել․ հետն էլ ուտելիք, պիտի խմենք, ուտենք ու մեկնինք։ Այսքան մարդ երբ իմացել են մեր տեղը, մնալը, ի հարկէ, անկարելի էր։
Առաւօտ վաղ դուրս ենք գալիս փողոց՝ կամաց֊կամաց, ամենայն զգուշութեամբ, նոյնիսկ շունչ առնելու համար զգուշաւոր։
Հեռուից լսւում է «կոչնակ»ի<ref>Կոչնակը եռանկիւնի ձեւով տախտակ է․ թոկով կապուած, ժամհարը մէկ ձեռքով բռնում է, միւսով զարնում։</ref> ձայնը։ Ժամկոչ է… Ես այդ գիտէի․ Թուրքիայում քրիստոնեայ հաւատացեալներին եկեղեցի հրաւիրելու համար զանգակ գործածելու իրաւունք չկար, այլ «կոչնակ» էին զարնում, որի ձայնը թոյլ է եւ մնում է նոյն փողոցի մէջ։ Այս ոչինչ․ տարօրինակն այն էր, որ կոչնակ զարնողը ամուր զարկում էր ե՛ւ բոլոր դռները ժողովրդին արթնացնելու եւ ժամ հրաւիրելու համար։
Ինձ համար աւելի տարօրինակ էր ժամհարի երգը «կոչնակ»ի հետ։ Եւ ի՜նչ անուշ երգում էր ինչ որ եկեղեցական մեղեդի, այս գիշերային լռութեան մէջ, Այգեստանի ծառախիտ ու մութ փողոցներում, որոնց լռութիւնը խանգարում են միմիայն առուների վազող քրքջացող ջրերը… Մարդու վրայ կրօնական ջերմեռանդութիւն է իջնում։ Երգը երկար վայելելու համար մեր քայլերը դանդաղեցնում ենք։ Խեղճ ժամհարը մեզ չի տեսնում եւ մեր քայլերի ձայնը անկարող է լսել․ այնքա՜ն զգոյշ ենք քայլում։
Բայց, վերջապէս, իրար դէմ ենք դուրս գալիս։ Զինուած անծանօթ եւ վտանգաւոր մարդկանց յանկարծակի հանդիպումը ժամհարին շփոթեցնում է, եւ մեղեդին մնում է կիսատ կոկորդի մէջ։ Սրտապնդում ենք եւ հրահանգում, որ շարունակէ, որպէսզի ուշադրութեան չարժանանայ նրա յանկարծակի լռութիւնը, իսկ մենք շտապով քայլում ենք։ Այդ օրը Իշխանի հետ գնում ենք այն խմբի մօտ, ուր Տիգրանն է ու Քեռին։
<i>Տիգրանը</i> Կողբեցի է, Ներսէսեան դպրոցաւարտ․ Երկիր էր մտել ինձնից 2֊3 ամիս առաջ Վարդան֊Շահպազի խմբի հետ։ Առաջ աշխատում էր Թաւրիզի կազմակերպութեան մէջ, կարծեմ այնտեղ ուսուցչութիւն թէ մի այլ պաշտօն ունէր։ Լաւ հաշուապահ էր։
Տիգրանը երեկոյեան ժողովում չկար։ Նրա բացակայութիւնը ինձ զարմացրեց, որովհետեւ եթէ ես եկած օրս կարող էի ժողովի գնալ, առաւել եւս նա։ Իշխանին հարցրի պատճառը։ Պատասխանեց, որ ընկերական ներքին կռիւներ կան․ Կոմսի եւ Տիգրանի յարաբերութիւնները լարուած են, իրար հետ չեն խօսում․ որ Տիգրանին խճճել են «<i>ի մէջ զինուորաց</i>», իսկ դա Վանի փախստական լեզուով կը նշանակէ պատուաւոր աքսոր։ Յետոյ իմացայ, որ կայ աւելի վատ պատիժ, երբ իրական յանցաւորներն քշւում են անապատները՝ Լիմ կամ Կտուց, «<i>վասն ի քաւութիւն մեղաց</i>» ճգնելու համար։
Տիգրանին, ինչպէս եւ Քեռուն, պատահում էի առաջին անգամ։
Տիգրանը միջահասակ, շէկ, ռուսական միրուքով, դալուկ ու ջղային դէմքով մի երիտասարդ էր, երեւի հազիւ 24֊25 տարեկան։ Առաջին տպաւորութիւնը խիստ է․ կասկածոտ ու քննական հայեացքով մօտենում է մարդու։
Քեռին, ընդհակառակը, կարծես հին ծանօթներ ենք։
«<i>Օղլում, արի տեսնենք, ի՞նչ կայ, ինչ չկայ։ Կʼըսեն՝ դուն ալ Ղարսէն կը գաս, ճի՞շդ է։ Ի՞նչ կʼընեն տղաքը, աղէ՞կ են։ Մերոնց, Անդրանիկ, Մուրատ, Սեպուհ ո՞ւր տեսար</i>»…
Ամէն բան պատմում եմ․— <i>Այո՛, Կովկաս են, մտադիր են գարնան դառնալ։ Ինձ պատուիրեցին, որ Վանք ու Սալմաստ խօսիմ, որ իրենց հրացանները պահեն, ուրիշների չտան։</i>
— <i>Եթէ գալու են, ինչո՞ւ գնացին։ Գալու պէտք չկայ․ գարնան ես ալ կʼերթամ։ Հիմա մեզի յարմար գործ չկայ։ Երիտասարդ եւ կրթուած մարդիկ են հարկաւոր ժողովրդին կազմակերպելու եւ պատրաստելու համար։ Մեր ներկայութիւնը միայն աղմուկ կը ձգէ</i>։
Խօսակցութիւնը բաւական երկար տեւեց։ Բայց ես շտապում էի իմանալ Տիգրանի պատմութիւնը։ Այդ հետաքրքիր էր ինձ համար․ ես էլ պիտի այդ մթնոլորտում ապրէի։ Վանի մասին արդէն լաւ բաներ քիչ էի լսել, վախի պէս մի բան կար սրտիս մէջ։ Տիգրանի չեզոքացումը աւելի վախեցրեց ինձ։
Տիգրանը եւ Իշխանը պատմում են իրենց եւ Կոմսի փոխ֊յարաբերութեան մասին։ Գլխաւոր մեղադրանքն այն է, որ Կոմսը ինքնագլուխ է գործում, շատ է ենթակայ վանեցի տեղացի տղաներին, որոնք այնքան էլ ձեռնհաս չեն յեղափոխական կազմակերպական գործերի մէջ․ որ, թերեւս, վերջինները միայն յենարան էին Կոմսի համար ինքնագլուխ գործելու, որովհետեւ Կեդրոնական Կոմիտէի մէջ նրանք մեծամասնութիւն էին եւ ամէն բան անցնում էր Կոմսի ցանկացած ձեւով։
Իշխանը պատմում է, որ Կոմսը իր ինքնագլուխ եւ անտակտ շարժումով քիչ էր մնացել, որ իրեն եւ իր շրջանի ժողովրդին փորձանքի մէջ ձգէր։ Նամակով յայտնել է, որ Կ․ Կոմիտէն որոշել է յարձակում գործել Ոստանի վրայ, ուստի կարգադրել է, որ Իշխանը այն կողմից իր զինուած ոյժերով յարձակուի, իսկ ինքը՝ այս։ Նոյնիսկ Այսէն Վարդապետի տեռորը, որի յանցաւորութեան մասին ինքն էլ չի կասկածում, արել են առանց իր մասնակցութեան եւ հրամայել են, որ ի կատար ածի Իշխանը։
Ինչպէս յայտնի է, Իշխանը խումբով մտել է Աղթամար եւ սպաննել Արսէն Վարդապետին, իսկ առաջին հրամանը չի կատարել, համարելով անգործնական եւ չափազանց վնասակար։ Էլի շատ բան պատմեցին․ բայց լաւ յիշում եմ, որ նշանաւոր ոչինչ չկար։
Իմ տպաւորութիւններս այն էին, որ բնաւորութեան հարց էր, մանաւանդ փախստականի փակ ու ջղային կեանքը, ամէն օր իրար մօտ լինելը, իրար երես տեսնելը, ամենալաւ ընկերներն անգամ կարող էր իրարից պաղեցնել։
Ի միջի այլոց, յետոյ ես նկատեցի, որ երկար իրար հետ ապրելով, վերջերը մեքենայաբար, ցերեկները աշխատելու ժամանակ, իրար հակառակ, մէջքի կողմով էինք նստում զատ֊զատ եւ աշխատում։
Վերջը, երբ ես Տիգրանին մօտից ծանօթացայ, ինքս զգացի, որ նա այդ կեանքին յարմար մարդ չէր։ Նա մի մարդ էր, որ անչափ մաքուր, մանկական միամտութիւն եւ չտեսնուած գաղափարականութիւն ունէր։ Հաշիւների մէջ մի քանի կոպէկի, 10֊20 փարայի տարբերութիւնը ժամերի խօսակցութեան առարկայ էր լինում։ Մեր գանձապահը, ծախսարարը, հաշուապահը ինքն էր․ շատ անգամ տեսել ես, որ ամբողջ օրը տանջուել է թիւեր գրելով եւ ջնջելով՝ մի քանի ղրուշի սխալ գտնելու համար։
Ամէն բան իր սրտին մօտիկ էր համարում, ամէն բան նկատողութեան արժանի, իսկ այդ արդէն անհանդուրժելի էր այդ պայմաններում։ Մեզ մօտ այն ժամանակ հասկացողութիւնների եւ սովորոյթների բացարձակ Բաբելոն էր։ Տաճկական ռէժիմը իր բացասական գիծերով որոշ կնիք էր դրել տեղացիների բնաւորութեան վրայ։ Մենք՝ դրսեցիներս, բերել էինք ուրիշ բարքեր։ Մեր մէջ կային մարդիկ Ամերիկայից, Բալկաններից, Պոլսից, Կովկասից, Պարսկաստանից, նոյնիսկ Հնդկաստանից, — գիւղացի, քաղաքացի, արհեստաւոր, կրթութիւն ստացած ու չստացած, ինչպէս նաեւ հայեր, քրտեր, թուրքեր ու ասորիներ։ Կարճ՝ ամէն լեզու եւ ամէն ազգ իր ներկայացուցիչն ունէր մեր մէջ։ Եւ դրանց համար ընդհանուր լեզու ստեղծելը շատ դժուար էր։
Բայց նախ քան այդ՝ պէտք է ծանօթանալ, թէ յեղափոխական գործիչներն ի՞նչպէս էին ապրում Վանում։
Երկու տիպի յեղափոխական գործիչներ կային Վանում, նոյնը եւ Երկրի միւս մասերում։
Մէկը լեգալ, որ ապրում էր տանը, գնում էր իր աշխատանքին եւ միեւնոյն ժամանակ գաղտնի կառավարութիւնից, ժողովուրդից, շատ անգամ իրենց տնից, պատկանում էր մի որեւէ կուսակցութեան։ Դրանք ցերեկը խաղաղ հպատակներ էին Սուլթանի, իսկ գիշերը զինուած կամ անզէն ֆէտայիներ։ Զինուած խմբեր էին փախցնում, ինչպէս եւ զէնքի, պրոպականտի եւ կազմակերպական ժողովների էին գնում, բազմաթիւ կուսակցական պարտականութիւններ էին կատարում։ Իրենց գիշերային աշխատանքները կատարելուց վերջ, յետոյ առաւօտեան շատ վաղ մեկնում էին շուկայ իրենց գործի գլուխ։ Ի հարկէ, կուսակցական անդամների ճնշող մեծամասնութիւնն այս տիպի մարդիկ էին։
Երկրորդ տիպը այսպէս կոչուած փախստականներն էին, կամ, ինչպէս վանեցիք էին ասում, «կաչաղներ»։ Սրանք նոյնպէս երկու տեսակի էին բաժանւում — <i>տեղացի</i> փախստականներ, որոնք յեղափոխական որեւէ գործի մասնակցելով՝ աչքի էին ընկնում — տեռօր, զինուած կռիւ, զէնքի եւ յեղափոխական գրականութեան փոխադրութիւն եւայլն եւ կառավարութեան հետապնդումներից խուսափելու համար, այլեւս հրապարակ չէին ելնում։ Փախստականների այս դասը, թուով ամենաստուարը, տեղացիներն էին, որոնց շարքերը օրէցօր խտանում էին ընթացիկ գործունէութեան ընդարձակման հետ զուգընթաց։
Յեղափոխական֊փախստականների երկրորդ տիպը, այսպէս կոչուած, անլեգալ <i>դրսեցիներից</i> էր կազմուած։ Եւ դրսեցի ասելով պէտք չէ հասկանալ միայն արտասահմանից եկածներին, այլեւ, առհասարակ, ոչ Վանի բնակիչներին․ օրինակ՝ Մշեցին, Կարնեցին, Պոլսեցին առանց պետական որեւէ յանցանք գործելու Վանում փախստական է, լեգալ ապրիլ չէ կարող այն պարզ պատճառով, որ երթեւեկութեան ազատութիւն չկար․ խստիւ արգիլուած էր նոյնիսկ անցագրով հայերի երթեւեկութիւնը։ Հասկնալի է, որ նոր մարդը իսկոյն աչքի կʼընկնէր եւ բատ կը նետուէր առանց այլեւայլութեան։ Որովհետեւ յայտնի էր, որ յեղափոխականներն էին միայն, որ համարձակ երթեւեկում էին, արգիլման դէմ ըմբոստանալով եւ ամէն կողմ մտնելով ու ելնելով։
Խօսք չի կարող լինել, ի հարկէ, արտասահմանից եկողների մասին, որոնք իրենց արտաքինով, լեզուով եւ տեղական պայմաններին անծանօթ լինելով՝ դատապարտուած էին փախստականի ծանր ճակատագրին ենթարկուելու։ «Դրսեցիք» Վան կամ մի այլ շրջան մտնում էին գաղտուկ, գիշերները ճամբորդելով, զինուած խմբով եւ շատ քիչ անգամ ծպտուած, ինչպէս արել էի ես։
Փախստականները, ըստ իրենց ընդունակութիւնների կամ ըստ կարգի, դասաւորուած էին զանազան կերպով․ դրանց մեծ մասը գաւառներն էին, իսկ փոքրամասնութիւնը՝ քաղաք։
Քաղաքում փախստականների կենցաղն այս էր։ Նրանք ըստ գործի բաժանուած էին զանազան խմբերի․ ոչ պակաս, քան 5 հոգի եւ ոչ առաւել՝ քան 10։ Շատ անգամ աւելանում էին կամ պակասում, ըստ ժամանակի եւ կարիքի, բայց նորմալ չափը դա էր։ 10ից աւելի չէր կարելի ունենալ մի խումբի մէջ․ որովհետեւ տներում տեղաւորել 10ից աւելի անկարելի էր։ Մեզ հիւրընկալում էին մեծաւ մասամբ համեստ դասի ընտանիքները, որոնք երկու սենեակից աւելի չէին ունենում։ Շատ անգամ էլ միեւնոյն յարկի տակ էին մնում ընտանիքի անդամներն ու խումբը։ Իսկ 5ից էլ պակաս չէր կարելի, որովհետեւ անակնկալի դէպքում պէտք էր կռուով պաշտպանուել եւ պատուով դուրս գալ, մանաւանդ որ գիշերային պահպանութեան պարտականութիւն կար․ պէտք էր հերթով պահպանութիւն անէին։
Խմբերն, ի հարկէ, բոլորը զինուած էին․ ամէն նորընծայ փախստական կատարեալ զինուորութեան վստահելիութեան հասնելու համար որոշ աստիճանով պիտի անցնէր․ օրինակ՝ խամ եւ պատահական փախստականին դեռ երկար ամիսներ պահում էին խմբի մէջ, լոկ իբրեւ շալակաւոր․ խմբի աւելորդ բեռը փոխադրութեան կամ տեղափոխութեան ժամանակ պիտի շալակէր… Յետոյ տալիս էին մի փոքր ատրճանակ, հասարակ մի Սմիտ, լաւագոյն դէպքում մի «բրաունինգ»․ յետոյ տալիս էին Սուրմալի, Ղափաղլի եւ նման տիպի հրացաններ։ Մարդիկ կային, որ տարիներով քալել են այդ ծանր բեռի տակ, մինչեւ որեւէ կռուի մէջ աչքի են ընկել եւ արժանացել հրացանի կամ իսկական զինուորի մկրտութեան։
Խմբերի մէջ մեծամասնութիւնը զինուորներն էին կազմում, այսինքն՝ կռուի փորձուած տղաները… Ամէն խումբ որոշ նպատակ ունէր․ օրինակ, քաղաք ապրող մէն մի ղեկավար ընկերոջ մօտ իբրեւ թիկնապահ կար զինուած ընկերների մի խումբ, որ քաղաքի ծակուծուկերին, ճանապարհներին, այգիներին, դիրքերին պիտի լաւ ծանօթ լինէր, լաւ պաշտպանուելու համար, մանաւանդ ժողովրդին եւ ընկերներին ու տեղական գործերին ծանօթ, որ օգնէր ղեկավար ընկերոջ։
Մեծ մասամբ ղեկավար ընկերների շուրջը հաւաքւում էին Կ․ Կոմիտէի, կամ տեղական կոմիտէի անդամները։ Կ․ Կոմիտէն <i>նշանակովի</i> էր, դրսից եկած, ուղարկուած կուսակցութեան Բիւրոյին, Խորհրդի կամ Ընդհ․ Ժողովի կողմից։ Ընկերն իր շուրջը հաւաքում էր յեղափոխական անցեալ եւ որոշ գործունէութիւն ունեցող ընկերներ։ Երբ դրանք այս կամ այն պատճառով հեռանում էին կամ սպաննւում, ըստ կարգի կանչւում էին նորերը կամ ուրիշները։
Կային <i>յատուկ</i> խմբեր մի ձեռնհաս խմբապետի ձեռքի տակ այս եւ այն գաւառի կազմակերպութեան կամ գործերի ղեկավարման համար։
Կային <i>զինատար</i>, կամ զէնք, ռազմամթերք փոխադրող խմբեր։
Կային <i>թռուցիկ</i> խմբեր այս եւ այն գաւառում քրտական կամ թրքական յարձակման դէմ ելնելու համար՝ իպահանջել հարկին զինակոչելով ե՛ւ տեղական զինուորական խմբեր։
Կային <i>մարզիչ</i> խմբեր, որոնք քաղաքի կամ գիւղերի զինուորական֊մարտական խմբերը տանում էին լեռները զինավարժութեան, նշանառութեան, ռումբերի, տինամիթի եւ այլ բաների գործածութեան համար։
Վերջապէս, կային <i>ահաբեկչական</i> եւ <i>զանազան</i> ձեռնարկների համար պատրաստուած <i>զինուորական֊մարտական</i> խմբեր։ Եւ բոլորը լեցուած էին, ինչպէս ասացի, բացառապէս փախստական ընկերներով եւ շատ քիչ բացառութեամբ ոչ փախստականներով։ Կային եւ կիսափախստական ընկերներ, մեծ մասամբ պատանիներ։
Կառավարութեան լրտեսները, «փոլիսները», հոտ էին առել․ բայց դեռ հաստատ չգիտէին դրանց ո՞վ լինելը, ուստի դրանք խմբերի հետ չէին փակւում տներում, այլ ցերեկները հայկական թաղերի մէջ երթեւեկում էին զանազան յանձնարարութիւններ կատարելու համար։
Աւելի բնորոշ էր խմբերի ապրելակերպը։ Արտաքինով նրանք շատ քիչ էին տարբերւում․ գիւղացիներից եւ քաղաքի բնակիչներից։ Շատ քչերն էին խմբապետներից իրենց խմբին հագցնում յատուկ տարազ, որ մեծ մասամբ գորշ գոյն էր, որպէսզի լեռների մէջ հողին համակերպուին եւ հեռուից չերեւնան։
Ամէն զինուոր ունէր մի հրացան մօտ 200 փամփուշտով, որ ամբողջ ժամանակը վրան պիտի պտտցնէր։ Եւ գիշերն էլ, առանց հանուելու եւ փամփուշտները արձակելու, պէտք է պառկեր քնելու։ Առհասարակ, հագուստները հանում էին այն ժամանակ, երբ հարկ կար ճերմակեղէնները փոխելու կամ դիւրութիւն՝ լողալու։
Ամէն զինուոր ունէր մէջքի պայուսակ — չանթայ, որի մէջ պահած էր մի աւելորդ ձեռք ճերմակեղէն, գուլպաներ, ձեռնոցներ, երեսսրբիչ, թաշկինակ, հրացան սրբելու շոր, եթէ ձմեռ է՝ կարկատաններ, թութուն, շաքար, գիր գրելու թուղթ եւ այլ իրեր։
Այս չանթան էլ ամէնօրեայ անբաժան ընկերն էր զինուորի համար, նրա հետ երթեւեկում էր եւ գիշերը բարձի տեղ ծառայում։
Ինչպէս ասացի, խմբի 5֊10 անդամները — մի խմբապետի ղեկավարութեամբ ապրում էին միասին։ Իսկ այդ նշանակում էր գիշեր ցերեկ բանտարկեալի պէս փակուած նստել մի սենեակի մէջ, քաղաքում կամ գիւղում․ իսկ, եթէ ամառ է եւ դուրսն են, բարեբախտութիւն ունին լեռ ելնել, արեգակի երես տեսնել եւ ազատ շունչ առնել։
Քաղաքում կեանքն այսպէս էր դասաւորուած․ ձեռքի տակի կիսափախստական գործակատարները, թաքստոցներ էին գտնում ամէն խմբի համար՝ ամէն օր նոր տեղ լինելու պայմանով։ Մի տեղ երկու օր մնալը վտանգաւոր էր, արգիլուած, եւ տան տէրերը, առ հասարակ, չէին ընդունում՝ մի կողմից վախենալով, միւս կողմից դիւրութիւններ չլինելու պատճառով։
Երեկոյեան մութը կոխելուն պէս, երբ երթեւեկութիւնը դադարում էր (իսկ Տաճկաստանում բռնակալութեան ժամանակ ոչ սովորութիւն կար քաղաքացիների երթեւեկութեան եւ ոչ էլ հնարաւորութիւն), իսկոյն խումբը իր հին տեղից տեղափոխւում էր նոր տեղ։
Այս տեղափոխութիւնն էլ իր երկար եւ բարակ արարողութիւնն ունէր․ նախ՝ ուսումնասիրում էին, որ տնից դուրս գալու, մանաւանդ նոր տուն մտնելու ժամանակ ոչ ոք չնկատուի։
Պէտք է ասել, որ Վանը բնական շատ մեծ դիւրութիւններ ունէր փախստականների իր մէջ պահելու։ Եւ այս է պատճառը, որ շատ անգամ, հարիւրների հասնող փախստականները Վանում ապրել են երկար ժամանակ աննկատ եւ անվտանգ։
Յեղափոխութեան, մանաւանդ փախստականների կեդրոնատեղին Այգեստանն էր, իսկ այդ թաղամասում հայկական եւ թրքական թաղերը զատ֊զատ են․ վերին մասը՝ արեւելեան կողմը, դէպի Շուշանից դաշտը եւ Վարագայ լեռը համարեա Հայոց թաղն է, յարմար եւ դիւրին դաշտից մտնելու եւ ելնելու համար։
Դեռ աւելին կայ․ Վանում ամէն տուն իրեն կից ունի ընդարձակ այգի, եւ տներն ու այգիները դասաւորուած էին երթեւեկութեան համար շատ յարմար։ Փողոցի կողմը համարեա կողք֊կողքի իրար կից տներ էին․ իսկ ներսը՝ այգիներ։ Այսպիսով կազմւում են քառակուսի թաղամասեր, մէջտեղը ընդարձակ այգիներով։ Երկար սովորութիւններից վերջը քաղաքացիները հաշտուել էին այդ դրութեան հետ, թէեւ շատ անգամ նկատում էին փախստականների քարաւանի անցուդարձը իրենց այգիներից։
Երբ անհրաժեշտ էր լինում մի պատից փողոցի դիմացի պատի այգիներն անցնիլ, դրա համար երկու ձեւ կար։ Եթէ անցնելու տեղը վստահելի մարդու տուն էր, խմբի առաջնորդը (մեծ մասամբ՝ տեղացի կիսալեգալ ընկերներ) նախապէս անցնում էր դիմացի պատը եւ իր մօտ եղած բանալիներով բանում դուռը։ Իսկ եթէ բանալի չկար, դուռը ծեծում էին, շուացնում, եւ մանաւանդ, փողոցի կողմի պատուհանին հող ցանում․ դուռը իսկոյն բացւում էր եւ խումբը մաս մաս դիմացի տանից նոր բացուող տուն էր մտնում, անցնում այգին եւ ապա շարունակում ճանապարհը։
Եթէ տունը վստահելի չէր, մնում էր ուրիշ բան անել։ Վանի այգիները թէ ներսից եւ թէ փողոցի կողմերից շրջապատուած էին հողէ պատերով, ամենաքիչը՝ 5֊6 արշին, ամենաբարձրը՝ 8֊10 արշին բարձրութեամբ։ Խմբի առաջնորդը փողոցի վեր ու վարը մի լաւ ուսումնասիրելուց յետոյ հրաւիրում էր անցնիլ փողոցից՝ թռչելով կամ շրջուելով ուղղակի պատի վրայից դիմացի այգին։ Այս էլ մեծ դժուարութիւնների հետ էր կապուած․ ծանրամարմին եւ կարճահասակ ընկերները չէին կարողանում շուտով թռչել պատի գլուխը եւ շարժուել։ Այդ դէպքում առաջնորդը ծռում էր․ նրա մէջքի վրայ ելնելով թռչում էին պատի վրայ եւ միւս այգու կողմից, որ աւելի խորունկ էր լինում, նետւում էին գետին, շատ անգամ գլուխը կամ թեւը կոտրելու վտանգով։
Այս արարողութիւնները շատ դժուար էին մարսում, մանաւանդ նորեկները, առանձնապէս մշեցիք, որոնք ազատ լեռներին սովոր՝ իրենց ցանցերի մէջ էին երեւակայում։ Տեղացի փորձուած զինուորները թռչում էին արագ, ճարպկօրէն անցնելու, հեգնում էին, խնդում եւ ցուցմունքներ տալիս դիւրութեամբ թռչելու մասին։
Այսպիսի փորձութիւն մի գիշերուայ մէջ պատահում էր բազմաթիւ անգամ, այնպէս որ տուն էին հասնում ջարդուած, քրտինքի մէջ կորած, շատ ժամանակ փոշիի մէջ ողողուած, իսկ անձրեւին՝ վրայ֊գլուխը լաւ ցեխոտուած։
Պատից թռչելուց բացի կար եւ մի ուրիշ անպատեհութիւն․ այգիները ջրւում էին առուակներով, եւ անվերջ նրանց վրայով պէտք էռ թռչել։ Տղաները շատ անգամ ընկնում էին մէջը եւ բաղնիք էին ընդունում։
Կար աւելի մեծ պատիժ․ շատ տեղ մի այգուց միւսը հասնելու համար, անցնում էինք, այսպէս կոչուած, ջրի դռնից, որ պատերի մէջ, ջրի առուի վրայ մի այգուց միւսը տանող փոքրիկ դուռն է, ամենամեծը մի արշին բարձրութեամբ եւ արշինից պակաս լայնութեամբ։ Այս դռները շինուած էին նրա համար, որ զինուորները՝ առուները շտկելիս՝ ջուրը բերելու համար երթեւեկէին։ Հաստամարմինների, փամփուշնտերով, տոպրակներով եւ զանազան իրերով ծանրաբեռնուած զինուորների համար ահագին տանջանք էր երեսի վրայ սողալով, փոշոտուելով եւ ցեխոտուելով անցնել այդ դռնից։ Շատ անգամ հարկ էր լինում ձեռքերից եւ ոտներից քաշելով՝ ուժով դուրս հանել։
Յաճախակի երթեւեկութիւնը քաղաքի մէջ ապրողների համար դիւրութիւն էր տուել այգիների բոլոր ծակուծուկը ուսումնասիրելու, յարմար եւ անյարմար տեղերն իմանալու, նոյնիսկ ճանաչելու, ո՞ր այգին, ո՞ւմն է, կամ մեր ճանապարհի վրայ ի՞նչ ծառեր կան, որ լաւ միրգ ունին, անուշ խաղողը ո՞ր թփի վրայ է, եւայլն։ Այգիներով անցնելիս տան տէրերը իրենք էին հրամցնում կամ ծանօթ այգիների մէջ հէնց մենք էինք պտուղներ եւ ծաղիկներ քաղելով անցնում։
Տարիների ընթացքում այգիների մէջ եղած երթեւեկութիւնը ստեղծել էր յատուկ ներքին ճանապարհ, որից սկսել էին օգտուել եւ քաղաքացիները։ Այս եւ այն կռուի ժամանակ, երթեւեկութիւնը դիւրացնելու համար, պատերը քանդել էին, եւ նեղլիկ ճանապարհներ շինել։ Քաղաքացիք իրենք էլ գաղտուկ ճանապարհների պէտք ունէին, որովհետեւ այս ու այն տուրքից խուսափելու համար դէս ու դէն էին փախչում։ Մանաւանդ Վանում շատ զարգացած էր ծխախոտի մաքսանենգութիւնը․ մաքսանենգներն էլ իրենց համար էին երթեւեկութիւն անում, ի հարկէ, օգտուելով մեր ստեղծած դիւրութիւններից եւ միջոցներից։
Ինչպէս ասացի, խմբերն ամէն օր ստիպուած էին իրենց տեղերը փոխելու, հետքերնին կորցնելու եւ աւելորդ ընդհարումների տեղի չտալու համար։ Պէտք է խոստովանիլ, որ շատ քիչ են պատահել Վանի յեղափոխական պատմութեան մէջ այսպիսի մասնակի դէպքեր, որոնցից մի քանիսը պատահական բնոյթ են ունեցել․ եկել են ծխախոտ խուզարկելու կամ տուրք առնելու եւ զինուած խմբի ու դիմադրութեան են հանդիպել։
Այս բոլորը վերագրելու է նախ՝ նրան, որ ժողովրդի համակրութիւնը տղաների կողմն էր, երկրորդը՝ մատնիչներն իսկոյն իմացւում էին եւ ահաբեկւում, եւ երրորդ, որ ամենանշանաւորն է, Այգեստանի հայկական թաղը ոչ միայն հեռու էր թուրքականից, այլեւ շուկայից, որ քաղաքամէջն է, որտեղ եւ կեդրոնացած էին կառավարական հիմնարկութիւնները։ Այգեստանի հայկական մասում համարեա ոստիկաններ չկային, երթեւեկութիւնից եւ աչքից հեռու էր․ հետքերը կարելի էր լաւ թաքցնել։
Կառավարութեան որոգայթներից ազատուելու համար կազմակերպուած էր հակախուզարկութիւն։ Սա խնամքով ստեղծուած մի մեծ ցանց էր քաղաքի, ինչպէս եւ գաւառի մէջ։
Կառավարութեան բոլոր քայլերին հետեւելու համար մենք էլ ունէինք մեր լրտեսները եւ միջոցները։ Նախ՝ դրամական վարձատրութեամբ եւ ուրիշ միջոցներով մեր կողմն էինք գրաւել որոշ ոստիկաններ։ Ոստիկանները իսլամ էին։ Ոստիկան կամ համակիր թուրք, մանաւանդ քիւրդ ձեռք բերելու համար մեծ դեր էին կատարում բանտի ընկերները, որ ազատ կարող էին խօսել, իրենց ինքնութիւնը ծածկելու պէտք չունէին։ Նախ՝ ոստիկաններին համոզում էին իրեց եւ դրսի հետ կապ հաստատելու, ապա՝ երբ վստահելի էին դուրս գալիս, գործ էին ածում եւ ուրիշ գործերի համար։
Ոստիկանները որեւէ լուր առնելիս խուզարկութեան, յարձակման, գաւառներ մեկնելու, պաշտօնեաների փոփոխման, այս կամ այն անձի ձերբակալութեան մասին՝ իսկոյն լուր էին տալիս որոշեալ մարդկանց։
Ամէն մի ոստիկանի ցոյց էր տրուած շուկայի կամ Այգեստանի մէջ մեր վստահելի մի ընկերոջ խանութ, որը գալիս նրան հաղորդում էր, իսկ նա էլ իր հերթին՝ Կոմիտէին։ Բացի դրանից զանազան ընկերների եւ զանազան յարմարաւոր կէտերի վրայ պաշտօն էր յանձնուած հետեւելու ոստիկանութեան, զօրքի, կառավարութեան պաշտօնեաների շարժումներին եւ ժամ առ ժամ հաղորդել նորութիւնները։ Ունէինք դաշնակցական սրճարանապետներ, որոնք հետեւում էին իրենց սրճարաններում եղած ոստիկանների խօսակցութեան եւ հաղորդում մեզ։
Կային եւ թուրք պաշտօնեաների տներում ծառայող հայեր, — խոհարար, ծառայ, ձիապան եւայլն —․ նրանք էլ էին կազմակերպուած եւ օրը օրին լուր էին տալիս իրենց պարոնների տան մէջ եղած խօսակցութիւնների մասին։ Պէտք է նկատել, որ սրանց տուած լուրերն ամենաթանկագիններն էին լինում, որովհետեւ օղիի եւ գինիի ազդեցութեան տակ ազատ խօսում էին, եւ ծառաները դրան ծակից լսում էին շատ բաներ։
Կային եւ հատ ու կտոր հայ պաշտօնեաներ, որոնք նոյնպէս լուրեր էին հաղորդում։
Ինչպէս ասացի, այս գործը կազմակերպուած էր շատ լաւ․ ամէն կայարան լուրերը հաւաքում էր։ Երբ խիստ ստիպողական էր, ինք անձամբ կամ նամակով վստահելի մէկի միջոցով լուր էր հասցնում, եթէ ոչ՝ սպասում էր, որ գործակատարը գնայ եւ նամակներն ու լուրերը հաւաքէ բերէ։
Լուրերը կեդրոնանում էին Կ․ Կոմիտէի ներկայացուցչի մօտ, որն իր կարգին կարեւոր լուրերը հաղորդում էր խմբերին եւ գաւառի ընկերներին։
Այս բոլորը կատարւում էր գրաւոր, եւ այդ էր պատճառը, որ օրական ամենաքիչը մի քանի տասնեակ, շատ անգամ հարիւրներով նամակներ եւ երկտողներ էին թափւում ներկայացուցչի եւ խմբերի մօտ։ Դրան օգնում էր այն, որ գրագիտութիւնը միշտ տարածուած էր, մանաւանդ քաղաքում, ամէնքը կարդալ գիտէին եւ իրենց մտքերը գրաւոր արտայայտելու մէջ շատ հմուտ էին։ Ամէն նամակ գրւում էր կեղծ ստորագրութեամբ․ մէկ մարդ շատ անգամ ունէր մի քանի կեղծ անուն՝ այս եւ այն գործին յատուկ։ Հասցէն նոյնպէս գրւում էր կեղծ անունով։ Ստեղծուել էր մի տեսակ պայմանական «Եզոպոսեան» լեզու, այս եւ այն պաշտօնեայի, այս եւ այն գործողութեան, այս եւ այն վայրի․ կարճ՝ կեղծիքների եւ գաղտնիքների մի ամբողջ շարան, որ միայն գրողը եւ առնողը կարող էին հասկանալ։
Խմբերի առտնին կենցաղն էլ պակաս հետաքրքրական չէր։ Ինչպէս տեսանք, մութը կոխած, յաճախ էլ առաւօտեան դեռ լուսաբաց չեղած՝ խումբը տեղափոխւում էր իր նոր ապաստանարանը։ Նայած թէ ի՞նչ տուն է ընկնում խումբը յարմարութեան կամ անյարմարութեան տեսակէտով, ըստ այնմ էլ դժուարութիւններ նուազ էին լինում կամ առատ։ Բայց, որովհետեւ մեծամասնաբար գնում էին համեստ դասի տներ, դժուարութիւններն ու անպատեհութիւնները միշտ առատ էին։
Լինում էր ժամանակ, որ այցելում էինք որեւէ տուն ամիսների եւ տարիների ընթացքում, բազմաթիւ անգամ․ տան մեծը՝ հայրը կամ մեծ եղբայրը յաճախ չէին իմանում։ Երեւակայեցէք ձեր դրութիւնը․— գաղտնի պիտի մտնէք, փակուէք որեւէ սենեակի մէջ, ձայն ծպտուն չպիտի հանէք։ Եւ այսպէս ժամեր։ Երթեւեկել, ի հարկէ, անկարելի է։ Դրացիները չպիտի իմանային, ինչպէս եւ, շատ յաճախ, նոյն բակի մէջ ապրող ուրիշ տնուորներ։
Սոսկալի բան է մանաւանդ դուրս գնալու բնական կարիքը հոգալու հարցը։ Վանեցւոց արտաքնոցներն այգիներում են․ ուրեմն, ցերեկը երթեւեկելու համար անյարմար է։ Եթէ տանը լինում էր գոմ, փրկութիւն էր, ապա թէ ոչ սոսկալի տանջանք եւ պատիժ էր, ներսը փակուածների համար։ Նրանք ստիպուած էին 8֊10 ժամ մէջքերի վրայ պառկիլ, ձայն ծպտուն չհանել, չշարժուել, բնական պահանջներին գոհացում չտալ եւ բանտարկեալի պէս ընկնել անտրտունջ։
Այդ պատճառով փորձ խմբապետներն առաւօտեան վաղ զինուորներին արթնացնում էին, որ դուրս գնան, լուացուեն ու պատրաստուեն՝ ցերեկը նեղութիւն չքաշելու համար։
Սենեակից դուրս չկարենալ գալը, ազատ օդից, մանաւանդ արեգակի լոյսից եւ ջերմութիւնից զուրկ լինելը ամէնօրեայ սովորական տանջանքներ էին։ Վանի փախստականների համար օրը բացւում էր, երբ գիշերը վրայ էր գալիս․ նոր սկսւում էր ազատ երթեւեկութիւն, ներս ու դուրս, ազատ երկնքի տակ ազատ շունչ քաշել…
Իսկ երբ պատահում էր, որ քաղաքից դուրս էին գնում լեռը մի կամ երկու օրով, հարսանիքի եւ տօնական տրամադրութիւն էր համակում ամէնքին։ Վարագ գնալը Վանի փախստական զինուորների համար ազատ դրախտ գնալ էր նշանակում։
Այս բոլոր սահմանափակումներն, ի հարկէ, ազդում էին զինուորների եւ գործիչների բնաւորութեան եւ ֆիզիքականի վրայ․ ամէնքը դալուկ էին, մելամաղձոտ, խոհուն, վշտոտ հայեացքով, երազող եւ միշտ ձգտող դէպի մի անյայտ աշխարհ։ Ես շատ անգամ լսել եմ այդպիսի վիճակի մէջ զրոյցներ եւ իղձեր, որ սովորական մարդկանց համար ոչ մտածելու եւ ոչ ձգտելու իղձ կարող են լինել։
— <i>Ա՜խ, մարդ կարողանայ ամբողջ կրծքով մի լաւ խնդալ…</i>
Այսպէս էր երազում մեր խեղճ Սարգիսը։ Ինքը հրաշալի ծիծաղում էր, ամբողջ կրծքով եւ թոքերով, մանկան անկեղծութեամբ։ Բայց մէկ էլ տեսար, տանտիկինը՝ պառաւ մայրիկը պոռաց․
— <i>Պ․ Սարգիս, քե մեռնիմ, մի՛ խնդա, կը լսեն…</i>
— <i>Ա՜խ, մարդ մի սենեակ ունենայ միշտ մէջը պառկելու՝ ազատ, առանց տեղափոխուելու հոգսերի, առանց վտանգուելու մտահոգութեան… Ա՜խ, մարդ կարողանայ լողանալ, հագուստները հանել եւ մաքուր անկողնում ազատ ու անվախ քնել…</i>
Ծիծաղելու հնարաւորութիւն, մի սենեակ ունենալու դիւրութիւն, մի անգամ հանուած մաքուր անկողնում քնելու պատեհութիւն, — եւ այս փոքրիկ բաներն էին կրթուած, շատ անգամ համալսարանական մարդկանց իտէալը։ Կարո՞ղ էք երեւակայել, թէ ի՞նչ պիտի լինէին միւսներունը։
Մեծ Վարդանը պատմում էր, որ իրենց դրութիւնը աւելի սոսկալի է եղել 1894֊95 եւ 96 թուականներին։ Ի միջի այլոց նա պատմում է փախստական կեանքի տանջանքներից մի կուրիօզ․ 3 տարի չեն կարողացել սովորեցնել վանեցի ընկերներին մի երգ, որ նոր էր դուրս եկել Կովկասում․ դրսեցիները գիտէին, բայց չէին կարող բարձր երգել, որ տեղացիք սովորեն։
Ես չէի կարողանում հասկանալ այն մեծ գաղտնիքը, այն մեծ ոյժը, որ սովորական մարդկանց, շատ անգամ կրթութիւն չունեցողներին, գիւղացիներին, ստիպում էր տարիներ շարունակ անտրտունջ հանդուրժել այս տառապանքներին։ Մտաւորականների համար ասում են իտէալն ու գաղափարականութիւնն է, իսկ միւսներին մնում է ընդունել հայրենասիրութիւնը, որն ունի եւ գաղտնի անըմբռնելի ոյժ՝ այդքան զոհաբերութիւններ վերցնելու։ Պատմում էին փորձուած ընկերները, որ մտաւորականների, մանաւանդ դրսից եկած ընկերների օրինակը շատ էր ազդում զինուորների հոգեբանութեան վրայ։
Մի քանի խօսք էլ սնունդի մասին։ Խումբերն ապրում էին առհասարակ կազմակերպութեան հաշուին։ Արդէն տեսանք, որ մենք հիւրընկալւում էինք աղքատ ընտանիքների մօտ։ Խեղճերն իրենք ուտելու բան չունէին, ո՞ւր մնաց, թէ մեզ տային։ Խօսքս, ի հարկէ, Վանի մասին է․ գաւառում՝ գիւղերում խումբը ապրում էր գիւղացու, ժողովրդի հաշուով եւ բաւականանում նրանով, ինչ որ տալիս էին գիւղացիները, բաժանելով նրանց հետ մի կտոր սեւ հացը եւ տաք թանապուրը։
Գիւղում դրութիւնը այլ էր, քաղաքում՝ այլ։ Գիւղում խումբը ապրում էր համայնքի հաշուին։ Այդ նշանակում էր, որ ամբողջ գիւղն էր հիւրասիրում խմբին եւ ոչ այն տունը, ուր տղաքը հիւր են։ Իսկ քաղաքում, ինչպէս տեսանք, բոլորը մի տան մէջ էին եւ միայն այդ տնեցիք գիտէին։
Կազմակերպութիւնն ունէր յատուկ ծախսարարներ՝ խմբի պէտքերը հոգալու համար։ Կեանքը աժան էր, մանաւանդ երբ 8֊10 հոգի միասին պիտի ճաշէին։ Առաւօտեան՝ թէյ, պանիր, հաց էր․ կէսօրին՝ մէկ կամ երկու տեսակ կերակուր։ Ամէն ընկերոջ վրայ օրական 60 փարա ծախք էր նշանակուած․ կամ խմբի գործակատար — առաջնորդն էր ծախսերը անում․ իսկ, երբ նրա ելքն ու մուտքը անկարելի էր, ծախս անողները տանտէրներն էին։
Շահագործման դէպքեր, ի հարկէ, լինում էին, մանաւանդ որ սարսափելի անգործութիւն կար եւ եկամուտների չորացում։ Մեր ժամանակ չորս֊հինգ հոգուց բաղկացած ընտանիքի համար ամսական մի ոսկի եկամուտը համարւում էր բաւարար եւ տանելի․ կային եւ կէս ոսկով ապրող ընտանիքներ։
Այսպէս, ընտանիքների տեւական սնունդն էր, — առաւօտ֊երեկոյ թանապուր, ձուկ, ժաժիկ (թանից են պատրաստում) եւ քիչ անգամ իւղեղէն։ Միսը, կարծեմ, տարին մի քանի անգամ հազիւ էին տեսնում խեղճերը։ Դրա փոխարէն շատ բուսակեր էին․ ամէնքը ձմեռուայ համար բռնուած բուսեղէն ունէին՝ մանդակ, երնջնակ, լըխանա (կաղամբ), ճակընդեղ (բազուկ), շողգամ եւն․։ Գարուն, ամառ եւ աշուն սնւում էին զանազան բոյսերով, որ խաշում էին սովորական ջրով ու աղով։ Այս է թերեւս մասամբ, պատճառը, որ վանեցիների մարմինը բաւական տգեղ է, մանաւանդ կիներունը, որոնց տգեղութիւնը կարելի է վերագրել մեծ մասամբ եւ տնտեսական աշխատանքների ձեւին, — այն բանին, որ միշտ թոնրի վրայ էին կերակուր եփում, հազար անգամ օրական կախւում֊բարձրանում, իսկ ամբողջ ձմեռն էլ նստում էին թոնրի վրայ, քուրսիի տակ։
Բուսական կերակուրը մեծացնում է փորը։ Գիւղերում եւ քաղաքներում ուռած փորով երեխաներն ընդհանուր երեւոյթ են։
Այն տանը, ուր մենք էինք լինում, ընտանիքի անդամներն էլ մեզ հետ եւ մեր հաշուին էին կերակրւում․ գուցէ մեզ տուն տուողների մեծ մասը շահագրգռուած էր հէնց դրանով։
Պէտք է խոստովանիլ ե՛ւ այն, որ կային բազմաթիւ ընտանիքներ էլ, որոնք միշտ, քանի անգամ էլ ամսական կամ տարեկան հանդիպէինք, պահում էին իրենց հաշուին, այլ էլ շատ լաւ, տօնական կերակուրներով, խմորեղէններով եւայլն։
Խմբի զինուորները ժամանակի մեծ մասը անցընում էին կարդալով, նոր գրել կարդալ սովորելով, թուղթ խաղալով։ Ժամերով խաղում էին, մանաւանդ գիշերները, երբ ստիպուած էին պահապան լինել։
Դառնանք սակայն մեր պատմութեան։ Հարկաւոր էր հարթել Տիգրանի եւ Կոմսի միջեւ եղած թիւրիմացութիւնները՝ ընկերական ներդաշնակ կեանք ստեղծելու եւ գործ կատարելու համար։
Միւս օրը կրկին գնում եմ Կոմսին եւ նրան եմ հարցնում թիւրիմացութիւնների պատճառները։
— <i>Տիգրանը լաւ, մաքուր եւ գաղափարական տղայ է, բայց նրա հետ աշխատել անկարելի է։ Գէթ ես չեմ կարող․ խենթութեան է հասցնում ամէն բան։ Ամենավիրաւորականը այն է, որ դիմացինի մէջ միշտ ուզում է տեսնել կասկածելի, ոչ մաքուր մարդ․ այդ արդէն անտանելի է այսպիսի պայմաններում</i>։
Բացատրում եմ, որ մտաւորական մարդկանց սով է, որ ամէն եկող տեղ չի հասնում։ Ինքը լաւ գիտէ, որ անցեալ աշնան՝ 1904ին Նարմանից մինչեւ Կոտոլ հարիւրներով զոհեր տուինք, ամենալաւ, պատրաստուած գաղափարական ընկերներ — Թումանը, Թորգոմը, Ալեքսանդրապոլցի Վաղոն, Որսորդ Գէորգը, Կայծակ Վաղարշակը, Ռուս Գէորգը, Նեվրուզը, Խանը, մեր Մենակը, Հմայեակը, Աշոտ Երկաթը, Քղեցի Պօղոսը, Գայլ Վահանը, Թոխմախը եւ ուրիշներ։
Կոմսը այդ բոլորը ինձանից լաւ էր հասկանում․ բայց նորից առարկում է, որ իր կարծիքով բոլոր միջոցներն սպառուած են։
— <i>Ցաւում եմ, որ, այս դէպքից յետոյ մի գործնական որոշում տուինք, — այն է, որ ամէն մի նոր եկող եւ անգործ ընկեր իսկոյն Կ․ Կոմիտէի մէջ չառնենք եւ ղեկավար դեր չտանք։ Թո՛ղ մի վեց ամիս կամ մի տարի մնայ։ Եթէ ընկերները գտնեն, որ արժանիք ունի, թո՛ղ նոր ընդունին</i>։
Որոշումը ցանկալի եւ նոյնիսկ ընդունելի էր եւ ինձ համար, թէեւ Բիւրօն ինձ յանձնարարել էր իբրեւ հաւասար ընկեր, բայց ես զգում էի, որ անհրաժեշտ էր նախ տեղական գործերին ծանօթանալ եւ ապա միջամտել։
Որոշում ենք Կ․ Կոմիտէի ժողով հրաւիրել, հարցը այնտեղ քննութեան դնել եւ մի վերջնական որոշում տալ։
Ժողովը գումարւում է շուտով, ինձ բացառաբար թոյլ են տալիս ժողովին մասնակցելու։ Այն ժամանակ մարմնի անդամներն էին Կոմսը, Իշխանը, Վարդան֊Շահպազը, Տիգրանը, Թէոսը, Ալէսն ու Արմենակը։
Երկար ու բարակ, սուր ու ջղային վէճերից յետոյ գտնում ենք միայն մի ելք, — այն է, որ կազմակերպական գործերը քաղաքում եւ բոլոր գաւառներում բաժանուեն ընկերների միջեւ, ըստ ընդունակութիւնների։
Տիգրանին տալիս ենք Հայոց֊Ձորի եւ Թիմարի շրջանի կազմակերպական, զինական ամբողջ գործերը․ նա պիտի շրջէր եւ մեծ մասամբ քաղաքից բացակայէր։
Իմ մասին որոշում են, որ ես մնամ քաղաք Կոմսի մօտ՝ զբաղուելու համար քաղաքի խմբերի պրոպագանդի եւ կազմակերպութեան խնդիրներով։
Կոմսը մնում է քաղաքում ընդհանուր ղեկավար ներկայացուցչի դերում։
Իշխանը նորից պիտի դառնայ գաւառ, Վարդան֊Շահպազի հետ։ Նրա շրջանն էր Շատախը, Մոկսը, Կառկառը, Կարճկանը եւ Գեաւաշը, որ այն ժամանակ ընդհանուր կեղծ անունով կոչւում էր Լեռնապար։
Իշխանի հետ պիտի լինէր ե՛ւ Մակուեցի Մեսրոպը, որը մեր հին եւ փորձուած ընկերներից էր՝ զինուորական ընդունակութիւնների տէր, կրթուած եւ լաւ բնաւորութեամբ մի մարդ։
Ինչպէս առաջ ասացի, Իշխանի եւ Կոմսի յարաբերութիւններն էլ լաւ չէին։ Իշխանի դժգոհութիւններն յիշատակել եմ արդէն, եւ ժողովումն էլ պարզուեցին նոր խնդիրներ։
Վանում, ինչպէս եւ բոլոր կեդրոնական քաղաքների եւ յարակից գաւառների միջեւ, անվերջ եւ յարատեւ կռիւ կար, գաւառի եւ քաղաքի կռիւ։ Այդ կռիւը փոխադրուել էր ե՛ւ մեր կազմակերպութեան մէջ։
Գաւառացիք գանգատւում էին, որ արտասահմանից եկած բոլոր զէնքերը, ռազմամթերքն ու դրամները մնում են քաղաքում․ գործիչների մեծ մասն էլ քաղաքում են գործում եւայլն… Գաւառը մոռացութեան է տրուած, այն ինչ՝ իսկական, վստահելի յեղափոխական եւ կռուի ընդունակ տարրերը գաւառի մէջ էին։ Այս յաւակնութիւններն ունէին մանաւանդ շատախցիք։
Քաղաքացիք, ընդունելով հանդերձ գաւառի նշանակութիւնը եւ արժէքը, պնդում էին, որ գործի ղեկն ու կեդրոնը քաղաքն է․ եթէ քաղաքում ուժեղ չլինենք, գաւառն էլ կը լքուի։
Գաւառացիք մնում էին իրենց կարծիքի մէջ՝ միշտ արհամարհոտ ու կասկածոտ քաղաքացիների մասին։
— <i>Այս քաղաքի ջոջ աղաները ձեր գլուխը պիտի ուտեն եւ մեր տունը պիտի աւրեն</i>։
Այս էր ամէն անգամ գաւառից քաղաք եկող գաւառացի ընկերոջ վերջին խօսքը։
Դէպքերը յետոյ ցոյց տուին, որ գաւառացիք էլ իրաւունք ունէին ամբողջապէս վանեցիներին չվստահելու, ինչպէս եւ վանեցիք՝ գաւառացիներին։
Իշխանի եւ գաւառացի ընկերների պահանջներին գոհացում տալու համար որոշում ենք, որ արտասահմանից եկող եւ Երկրի ներսը գտնուող զէնքի֊ռազմամթերքի կէսն ուղարկենք գաւառ, ինչպէս եւ դրամի եւ եկող ղեկավար ոյժերի։
Լեռնապարի համար էլ ստեղծում ենք զատ մարմին, — Իշխան, Վարդան֊Շահպազ եւ Մեսրոպ։ Այսպիսով Վասպուրականում ունենում ենք 1905֊1906ին երկու Կեդր․ Կոմիտէներ, <i>Շամիրի</i>․ — Վան, որի մէջ մտնում էին Վան, Հայոց֊Ձորեր, Խոշապ, Նորդուզ, Բաշկալէ, Արճակ, Ալջաւազ եւ արուարձանները, եւ <i>Լեռնապարի</i> Կեդր․ Կոմիտէն, որի մէջ մտնում էին Վասպուրականի միւս լեռնային գաւառները։ Արտասահմանի եւ միւս քաղաքների հետ յարաբերութիւն եւ կապ պահելու էր, ի հարկէ, քաղաքը։
Գործն այսպէս փակուած էինք համարում, երբ մի քանի օրից յետոյ, Կոմսը, տեղական ընկերների հետ առանձին խորհրդակցութիւն ունենալով, յայտնեց, թէ այլեւս չի կարող մնալ, — յոգնել է, ինքը մի տարով էր եկել, երկրորդ տարուան մէջն է եւ աշխատել, մանաւանդ այդ պայմաններում, անկարող է։
Յիմար կացութիւն էր ստեղծւում․ աչքը շինելու տեղ՝ յօնքն էլ աւրեցինք․ իմ գալը, փոխանակ օգտակար լինելու, վնասակար եղաւ։
Կոմսը ղեկավար ընկեր էր, գործերին ծանօթ, մարդկանց, գործիչներին կապել էր իր հետ․ յանկարծ, թողնել ու հեռանալ… Մեզ թւում էր, թէ գործը կը քայքայուի․ մանաւանդ Վանի ժողովուրդը մեծ վստահութիւն ունէր նրա վրայ, որ երկու բանով կարելի էր բացատրել։
Նախ՝ որ կարճ ժամանակում նա գործը դրել էր լաւ հիմքերի վրայ եւ որ, գլխաւորն է, հետեւել էր խոհեմ ու շրջահայեաց գործելակերպի։ Վանեցիք այն համոզմանն էին, ու թերեւս մասամբ իրաւունք ունէին, որ եթէ Կոմսի ներկայութիւնը չլինէր, երբ Անդրանիկը Վան էր եկել 1904ի ամառը մեծ խմբով, անպատճառ խոշոր ընդհարում պիտի լինէր եւ կոտորածը անխուսափելի դառնար։
Անդրանիկի Վան եղած միջոցին կարծեմ մի փոքրիկ ընդհարում է միայն տեղի ունեցել Մեծ Քանտրչի փողոցի մէջ, որը Վանում յայտնի է «<i>Մարոյի դէպք</i>» անունով։
Գիշերային մի տեղափոխութեան ժամանակ, Սեպուհի, Մուրատի, եւ միւսների խմբերը երբ փողոց են իջնում եւ դիմացի տունից ներս մտնում, յետնապահ տեղացի ընկերը՝ կարծելով, թէ ամէնքը անցել են արդէն, ինքն էլ ներս է մտնում եւ դուռը փակում։ Զինուորներից մէկը, կարծեմ Ծուռ Դաւիթը, (տեղացի մի շատ կտրիճ զինուոր) դուրս է մնացել։ Յանկարծ, դիմացից գալիս են «դաւրիաները», գիշերը պտտող պահակները, որոնք հեռուից <i>թասլիմ</i> են բղաւում։ Դաւիթը կրակում է եւ իր վրայ յարձակուող առաջին ասկեարին սպաննում։ Միւսները յետ են փախչում եւ, ծառերի մէջ դիրք բռնելով, սկսում են կրակել։ Մերոնք էլ յետ են դառնում եւ պատերից կրակում։ «Դաւրիաները», ի հարկէ, փախչում են․ մերոնք էլ քաշւում են իրենց տեղերը։
Միւս առաւօտ Այգեստանը շրջապատւում է զօրքերով՝ խուզարկութիւն անելու պատրուակով։ Ընկած զինուորի դիակը տեսնելով թուրքերը գրգռւում են եւ սկսում աջ ու ձախ կրակել անզէն մարդկանց վրայ։ Այդ ժամանակ սպաննւում է մի խենթ կին, «Մարօ» անունով, եւ դէպքը կոչւում է «Մարոյի դէպք»։
Հայ հարուստների, միսիոնարների եւ եւրոպական հիւպատոսների միջամտութեամբ սպաննութիւնները դադարում են։ Ժամանակի վախկոտ եւ խաղաղասէր կուսակալ Թահիր փաշան հիւպատոսների հետ համաձայնւում է, որ խուզարկութիւններ պիտի չկատարուին, եթէ Անդրանիկն իր խմբով Վանի շրջանից հեռանայ կամ դէպի Պարսկաստան եւ կամ դէպի Մուշ։
Բնորոշ է, որ Սասունի դէպքերի առթիւ Բիթլիսի կուսակալը մեղադրում է Թահիր փաշային, որ նրա թուլութեան երեսից յեղափոխականներն արտասահմանից անցնում են Վան եւ այնտեղից՝ Մուշ։
Ինչ եւ է․ հիւպատոսներն ու քաղաքացիները դիմում են Կոմսին եւ Անդրանիկին, որոնք, երկար եւ բարակ խորհրդակցութիւնից յետոյ համաձայնւում են եղած առաջարկին։
Ուրիշ ելք չկար․ արդէն կռիւ անելու ոչ տրամադրութիւն եւ ոչ էլ ոյժ կար։ Մեր ամբողջ ռազմական ոյժը, նոյնիսկ Վանի շրջանի, սպառուած էր Սասնոյ եւ ապա՝ Մշոյ դաշտի դէպքերի ժամանակ։ Նոր դէպքեր առաջացնելու ժամանակը չէր, հարկաւոր էր տեղի տալ։ Այդպէս էլ լինում է․ Անդրանիկն էլ կամաց֊կամաց անցնում են Պարսկաստան։ Այդպիսով խնդիրը վերջանում է։
Այս անցքերը մեծ տպաւորութիւն էին թողել Վանի հասարակութեան վրայ։ Ամբողջ պատիւը վերագրում էին Կոմսին, եւ նրան պաշտելու չափ սիրում էին իբր փրկարար։
Կար եւ երկրորդ հանգամանքը։ Կոմսը տեղացի էր, որը նոյնպէս մեծ տեղ է տուել վստահութեան։ Դրսեցիների մասին կարծիք կար, թէ նրանք ի՞նչ պիտի ցաւին իրենց վրայ․ ո՛չ կապեր ունին եւ ոչ սէր․ ուրիշ բան է վանեցին, որ Վանի աւերման պատճառ չի դառնայ։
Կոմսի որոշումը անդարձ էր։ Չէր ուզում լսել որեւէ առարկութիւն։ Պահանջում էր, որ գործերը շուտով յանձն առնենք, հաշիւները փակենք, որ ինքը շուտ մեկնի, քանի «քրշա» կայ, քանի քիւրտերը դեռեւս գիւղերից դէպի սար չեն քշուել։
<references/>
