Changes

Prima facie [նախ և առաջ] փոխատուական կապիտալը գոյություն ունենում է միշտ փողի ձևով<ref>B. A. 1857. բանկիր Twells-ի ցուցմունքները. «4516. Իբրև բանկիր դուք գործարքները կապիտալո՞վ եք կատարում, թե՞ փողով։— Մենք փողով ենք գործառում։— 4517. Ավանդներն ինչպե՞ս են մուծվում ձեր բանկը։— Փողով։— 4518. Ինչպե՞ս են նրանք վճարվում։— Փողով։— Ուրեմն կարելի՞ է ասել, թե նրանք փողից տարբերվող մի բան են։— Ո՛չ։<br>Օվերստոնը (տե՛ս XXVI գլուխ) շարունակ շփոթում է «capital»-ը և «money»-[«կապիտալը» և «փողը»]։ «Value of money» [«փողի արժեքը»] նրա մոտ նշանակում է նաև տոկոսը, բայց լոկ այնչափով, որչափով որ հիշյալը որոշվում է փողի մասսայով. «value of capital»-ը [«կապիտալի արժեքը»] պետք է նշանակի տոկոս, որչափով որ սա որոշվում է արտադրողական կապիտալի նկատմամբ եղած պահանջարկով ու այն շահույթով, որ բերում է այս կապիտալը։ Նա ասում է. «4140. «Կապիտալ» բառը պետք է զգուշությամբ գործածել։ 4148. Ոսկու արտահանումն Անգլիայից՝ նշանակում է փողի նվազումն երկրում, և սա ի հարկէ ընդհանրապես պիտի ավելի բարձր պահանջարկ առաջ բերի փողային շուկայում {նրա կարծիքով ուրեմն ոչ կապիտալի շուկայում}։— «4112. Այն չափով, որով փողը դուրս է գնում երկրից, նրա քանակը երկրի ներսում նվազում է։ Երկրում մնացած փողի քանակի այս քչացումն առաջ է բերում նրա արժեքի բարձրացումն»։ {Նրա թեորիայով՝ սկզբնապես այս նշանակում էր փողի արժեքի բարձրացում շրջանառության սեղմվելու հետևանքով, փողի արժեքի, որպես փողի ապրանքների արժեքի համեմատությամբ, ընդ որում հետևաբար փողի արժեքի այս բարձրացումը հավասար է լինելու ապրանքների արժեքի ընկնելուն։ Բայց որովհետև ժամանակի ընթացքում նույնիսկ Օվերստոնի համար անառարկելիորեն ապացուցվեց, որ շրջանառու փողի մասսան չի որոշում գները, ուստի հիմա փողի որպես շրջանառության միջոցի նվազումը նրա համար պիտի լինի այն պատճառը, որը բարձրացնում է փողի որպես տոկոսաբեր կապիտալի արժեքն ու սրա հետ էլ՝ տոկոսադրույքը}։ Եվ դեռ մնացած փողի արժեքի այս բարձրացումն էլ կանգնեցնում է նրա հետագա տարհոսումը և շարունակում է հարատևել, մինչև որ այնքան փող է ետ բերվում, որքան հարկավոր է հավասարակշռությունը վերականգնելու համար»։— Օվերստոնի հակասությունների շարունակությունը կտեսնենք ներքևում։</ref>, հետո էլ փողի նկատմամբ առաջացող իրավապահանջի ձևով, ընդ որում այն փողը, որի ձևով սկզբնապես գոյություն ունի փոխատուական կապիտալը, իսկական փողաձևով հիմա գտնվում է փոխատուի ձեռին։ Վարկատուի համար փոխատուական կապիտալը փոխարկվել փոխ0արկվել է փողի նկատմամբ եղող իրավապահանջի, գույքատիտղոսի։ Հետևաբար, իսկական փողի միևնույն մասսան կարող է փողային կապիտալի շատ տարբեր մասսաներ ներկայացնել։ Սոսկական փողը, սա իրացված կապիտալ ներկայացնելիս լինի, թե իրացված եկամուտ, միևնույն է,— հենց միայն փոխատվության ակտի շնորհիվ, ավանդի փոխարկվելու շնորհիվ դառնում է փոխատուական կապիտալ, որքան որ մենք քննարկում ենք նրա ընդհանրական ձևը զարգացած վարկային սիստեմի ժամանակ։ Ավանդը փողային կապիտալ է ավանդատուի համար։ Բայց նա բանկիրի ձեռին կարող է լինել միմիայն պոտենցիալ փողային կապիտալ, որը պարապ ընկած է սրա գանձարկղում՝ փոխանակ իր տիրոջ գանձարկղում լինելու<ref>Այստեղ ահա երևան է գալիս հասկացողությունների այն շփոթումը, թե սրանք երկուսն էլ «փող» են — թե՛ ավանդն իբրև իրավապահանջ՝ բանկիրի կողմից լինելիք վճարման նկատմամբ ու թե՛ ավանդադրված փողը բանկիրի ձեռին։ Բանկիր Twells-ը 1857 թվի բանկային հանձնաժողովի առջև ցուցմունքներ տալու ժամանակ հետևյալ օրինակն է վերցնում. «Ես իմ գործն սկսում եմ 10 000 £-ով։ 5 000 £-ով ես ապրանքներ եմ գնում և դարսում եմ իմ պահեստանոցում։ Մյուս 5 000 £-ն ավանդադրում եմ մի բանկիրի մոտ՝ կարիքի համեմատ նրանից օգտվելու համար։ Բայց ես միշտ էլ ամբողջն իմ կապիտալն եմ համարում, չնայած որ նրանից 5 000 £-ը գտնվում է ավանդի կամ փողի ձևում» (4528)։ Այստեղից ահա ծայր է առնում հետևյալ սիրուն վիճաբանությունը «4531. Ուրեմն դուք ձեր 5 000 £-ը բանկնոտների ձևով ավել եք մի ուրիշի՞ն։— Այո՛։— 4532 Այս դեպքում այդ մյուս անձը 5 000 £ ավա՞նդ ունի։— Այո՛, իհարկե։— 4533. Բայց դուք է՞լ ունեք 5 000 £ ավանդ։— Շատ ճիշտ է։—4534. Նա ունի 5 000 £՝ փողով, և դուք է՞լ ունեք փողով 5 000 £։— Այո՛, իհարկե։— 4535. Բայց չէ՞ որ սա ուրիշ բան չէ վերջիվերջո, բայց եթե փող։— Ո՛չ։»— Շփոթումը մասամբ ահա ինչից է առաջ գալիս. A-ն, որն ավանդադրել է 5 000 £-ը, կարող է վերցնել այդ գումարից, տնօրինել այդ գումարը ճիշտ այն պես, ինչպես այն դեպքում, եթե դեռ իր ձեռին լիներ այն։ Այս իմաստով ավանդադրած փողը գործում է նրա համար իբրև պոտենցիալ փող։ Բայց այն բոլոր դեպքերում, երբ նա վերցնում է ավանդից, pro tanto [նույն չափով էլ] ոչնչացնում է իր ավանդը։ Եթե նա բանկից իսկական փող է վերցնում, ըստ որում իր փողն արդեն ուրիշներին է փոխատրված, ապա նրան վճարում են ոչ թե իր սեփական փողը, այլ մի ուրիշի ավանդադրած փողը։ Եթե նա պարտք է վճարում B-ին իր բանկիրի վրա տված չեկով, և B-ն այս չեկն ավանդադրում է իր բանկիրի մոտ, իսկ A-ի բանկիրն էլ նույնպես մի չեկ ունի՝ B-ի բանկիրի վրա տրված, այնպես որ երկու բանկիրները լոկ փոխանակում են չեկերը, ապա A-ի ավանդադրած փողը երկու անգամ է փողի ֆունկցիա կատարած լինում. առաջին՝ նրա ձեռին, ով ստացել է A-ի ավանդադրած փողը, երկրորդ՝ հենց իրեն A-ի ձեռին։ Երկրորդ ֆունկցիան պարտապահանջման փոխմարումն է առանց փողի միջամտության (A-ի պարտապահանջումն իր բանկիրից ու վերջինիս պարտապահանջումը B-ի բանկիրից)։ Այստեղ ավանդը երկու անգամ է որպես փող գործում, այն է՝ մեկ անգամ իբրև իսկական փող ու հետո էլ՝ որպես փողի իրավապահանջ։ Փողի սոսկական իրավապահանջները կարող են փողի տեղ հանդես գալ պարտապահանջումները փոխմարելու շնորհիվ միայն։</ref>։

«Շրջանառության արագության մեծ կարգավորիչը վարկն է։ Այստեղից պարզվում է, թե ինչու փողային շուկայում առաջացող սուր նեղվածությունը սովորաբար զուգադիպում է գերալցված շրջանառությանը» («The Currency Question Reviewed», էջ 65)։ Այս պետք է երկու կերպ հասկանալ։ Մի կողմից՝ այն բոլոր մեթոդները, որոնք տնտեսում են շրջանառության միջոցները, վարկի վրա են հիմնված։ Իսկ երկրորդ՝ վերցնենք, օրինակ, 500 £-անոց մի բանկնոտ։ A-ն մեկ մուրհակ վճարելու համար այս բանկնոտն այսօր տալիս է B-ին, B-ն միևնույն օրն այն ավանդադրում է իր բանկիրի մոտ. սա էլի նույն օրը մի մուրհակ է զեղչում նրանով C-ի համար. C-ն այն վճարում է իր բանկին, բանկն այն տալիս է billbroker-ին իբրև փոխատվություն և այլն։ Այն արագությունը, որով շրջանառում է բանկնոտն այստեղ, գնումների կամ թե վճարումների համար ծառայելով, պայմանավորվում է այն արագությամբ, որով նա ավանդի ձևով նորից վերադառնում է որևէ մեկի մոտ և փոխատվության ձևով էլի անցնում մի ուրիշի ձեռը։ Շրջանառության միջոցների սոսկական տնտեսումն իր զարգացման ամենաբարձր ձևով երևան է գալիս Clearing House-ում [հաշվեհարդարի պալատում], ժամկետահաս մուրհակների սովորական փոխանակման մեջ և փողի այն գերակշռող ֆունկցիայի մեջ, որով սա հանդես է գալիս որպես վճարամիջոց՝ սոսկական ավելցուկների մարման համար։ Բայց այս մուրհակների գոյությունն իր հերթին դարձյալ հիմնվում է այն վարկի վրա, որ արդյունաբերողներն ու վաճառականները տալիս են իրար։ Եթե այս վարկը նվազում է, ապա նվազում է մուրհակների, մանավանդ երկարաժամկետ մուրհակների թիվը, ուրեմն նվազում է նաև փոխմարումների այս մեթոդների ներգործունությունը։ Եվ այս տնտեսումը, որի էությունը կազմում է փողի վտարումը շրջանառության ոլորտից և որն ամբողջովին հիմնվում է փողի որպես վճարամիջոցի ֆունկցիայի վրա, իսկ սա իր հերթին՝ վարկի վրա (մի կողմ թողնելով այս վճարումների համակենտրոնացման ավելի կամ պակաս զարգացած տեխնիկան), այս տնտեսումը կարող է լինել երկու տեսակի միայն.— փոխադարձ պարտապահանջումները, որոնք ներկայանում են մուրհակների ու. չեկերի ձևով, փոխադարձաբար մարվում են կամ միևնույն բանկիրի մոտ, որը պահանջը մեկի հաշվից լոկ դուրս է գրում մի ուրիշի հաշվի մեջ, կամ էլ տարբեր բանկիրներ այն փոխադարձաբար մարում են իրենց միջև<ref>Միջին թիվն այն օրերի, որոնց ընթացքում բանկնոտը շրջանառության մեջ է մնում.

<TD align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>1000 1 000 £ բանկնոտ</TD>

(Անգլիայի բանկի, կասսիր Մարշալլի տվյալները «Report on Bank Acts»-ում, 1857, II հավելված, էջ 300—301)։<br>* Հմտ՝ Կ. Մարքս և Ֆ. Էնգելս, Երկերի ռուս. հրատ. հատ. XII, մասն 1, էջ 67—68. '''Խմբ.'''։<br>** Հ. Հայնեի «Disputation» («Դիսպուտ») բանաստեղծությունից»։— «Տաուսֆես Իոնտոֆ» — հրեաների կրոնական գրքերից մեկը։ — մեկը։— '''Խմբ.'''։</ref>։ 8—11 միլիոնի մուրհակների համակենտրոնացումը մի billbroker-ի ձեռքում, ինչպիսին է, օրինակ, Overend, Gurney and C° ֆիրման, վճարումների այս շիջուցման մասշտաբը տեղապես ընդլայնելու գլխավոր միջոցներից մեկն էր։ Այո Այս տնտեսունացմամբ սաստկացվում է շրջանառության միջոցի ներգործունըներգործունությունը, որչափով որ նրա մի ավելի փոքր քանակ է պահանջվում հաշվեկշռի սոսկական մնացորդը փակելու համար։ Մյուս կողմից՝ իբրև շրջանառության միջոց պտույտ գործող փողի արագությունը (որի շնորհիվ էլ է տնտեսվում) լիովին կախված է առուծախերի հոսանքից, ինչպես նաև վճարումների շղթայակցումից, որչափով որ սրանք փողով են կատարվում՝ հաջորդաբար։ Բայց վարկը միջնորդագործում է և այսպիսով սաստկացնում շրջանառության արագությունը։ Առանձին դրամը կարող է, օրինակ, միմիայն հինգ պտույտի սպասարկել և — իբրև շրջանառության միջոց՝ առանց վարկի միջամտության — ավելի երկար է մնում ամեն մի առանձին ձեռքում. եթե A-ն, դրամի սկզբնական տերը, գնումն է անում B-ից, B-ն՝ C-ից, C-ն՝ D-ից, D-ն՝ E-ից, E-ն՝ F-ից, ուրեմն դրամի՝ մի ձեռից մի ուրիշ ձեռ անցնելը կենսագործվում է իրական առուծախերով միայն։ Իսկ եթե B-ն A-ից իբրև վճար ստացած փողն ավանդադրում է իր բանկիրի մոտ, և սա մուրհակազեղչի ձևով այն տալիս է C-ին, սա գնումն է անում D-ից, D-ն այն ավանդադրում է իր բանկիրի մոտ, իսկ սա այն փոխատրում է E-ին, որը գնումն է անում F-ից, ապա փողի որպես սոսկական շրջանառության միջոցի (գնելամիջոցի) արագությունն էլ կենսագործվում է մի քանի վարկային գործառնություններով, որոնք են՝ B-ի ավանդադրումը իր բանկիրի մոտ, սրա կատարած մուրհակազեղչումը C-ի համար, D-ի ավանդադրումը իր բանկիրի մոտ, սրա կատարած մուրհակազեղչումը E-ի համար. ուրեմն չորս վարկային գործառնություն։ Առանց վարկային այս գործառնությունների փողի միևնույն միավորը չէր կարող հաջորդաբար կատարել հինգ գնում տվյալ ժամանակամիջոցում։ Որ դրամը ձեռից ձեռ է անցել առանց իսկական առուծախի միջնորդագործության,— որպես ավանդ ու որպես զեղչ,— այս հանգամանքն այստեղ արագացրել է նրա ձեռից ձեռ անցնելն առուծախի իսկական առևտրական գործառնությունների շարքում։

Փողի պարզ շրջանառությունը քննարկելու ժամանակ (I գիրք, III գլուխ, արդեն ցույց ենք ավելտվել, որ շրջանառության արագությունն ու վճարումների տնտեսումն իբրև տվյալ ենթադրելիս, իրապես շրջանառող փողի մասսան որոշվում է ապրանքների գներով ու գործարքների թվովI թվով։ Միևնույն օրենքն է իշխում բանկնոտների շրջանառության ժամանակ։

Թե մեծածախ առևտրի մեջ փողի գործածությունն ինչպես է մի փոքրիկ մինիմումի հասցվել, այս մասին հմմտ. այն աղյուսակը, որ տպագրված է I գրքում, III գլուխ, 103-րդ ծանոթագրություն և որը բանկային հանձնաժողովին տվել է Morrison Dillon and C° ֆիրման՝ Լոնդոնի այն ժամանակվա ամենամեծ ֆիրմաներից մեկը, սրտեղից որտեղից կարող էր մանրածախ առևտրականը գնել ամեն տեսակի ապրանքների իր ամբողջ պաշարը։

Վ. Նյումարչի՝ 1857 թվի բանկային հանձնաժողովի առջև տված № 1741 ցուցմունքի համաձայն շրջանառության միջոցների անտեսմանը նպաստում էին դեռ ուրիշ հանգամանքներ էլ — պեննիանոց նամակածախքը, երկաթուղիները, հեռագրագծերը, կարճ ասած՝ հաղորդակցության կատարելագործված միջոցները, այնպես որ Անգլիան հիմա բանկնոտների գրեթե միևնույն շրջանառությամբ կարող է հնգապատիկ ու վեցապատիկ ավելի գործառնություններ կատարել։ Բայց էապես սրանով է պայմանավորվում նաև այն, որ 10 £-անոցից ավելի բարձր բանկնոտները վտարվել են շրջանառությունից։ Նյումարչին թվում է, թե սա մի բնական բացատրություն է այն բանի, որ Շոտլանդիայում ու Իռլանդիայում, որտեղ 1 £-անոց բանկնոտներ էլ են շրջանառում, բանկնոտների շրջանառությունը աճել է մոտ 31%-ով (1747)։ Նրա ասելով, բանկնոտների ամբողջ շրջանառության գումարը, 1 £-անոց բանկնոտներն էլ մեջը հաշված, Միացյալ Թագավորության մեջ 39 միլիոն £ է (1749), ։ Ոսկու շրջանառության գումարը = 70 միլիոն £ (1750)։ Շոտլանդիայում բանկնոտների շրջանառությունը 1834 թվին 3 120 000 £ էր, 1844 թվին՝ 3 020 000 £, 1554 1854 թվին՝ 4 050 000 £ (1752)։

Շրջանառող բանկնոտների քանակը կարգավորվում է շրջանառության պահանջմունքներով, և ամեն մի ավելորդ բանկնոտ իսկույն վերադառնում է իր թողարկողի մոտ։ Որովհետև Անգլիայում միմիայն Անգլիայի բանկի բանկնոտներն են ընդհանրապես շրջանառում իբրև օրինական վճարամիջոցներ, ուստի մենք այստեղ կարող ենք բոլորովին անտեսել գավառական բանկերի թողարկած բանկնոտների աննշան ու. լոկ տեղական շրջանառությունը։

Պարոն Նիվը, Անգլիայի բանկի կառավարիչը, 1858 թվի բանկային հանձնաժողովի առջև վկայում է. «№ 947 (Հարց.) Դուք ասում եք, թե ինչ միջոցների էլ որ ձեռնարկեիք, հասարակության ձեռին եղած բանկնոտների գումարը կմնար միևնո՞ւյնը, այսինքն 20 միլիոն £։— Սովորական ժամանակներում հասարակության գործածությունն ըստ երևույթին պահանջում է մոտ 20 միլիոն։ Տարվա մեջ պարբերապես կրկնվող որոշ ժամանակաշրջաններում բանկնոտները ավելանում են 1 կամ 1½ միլիոնով։ Եթե հասարակությունն ավելի մեծ գումարի կարիք ունի, ապա նա, ինչպես ասացի, կարող է Անգլիայի բանկից ստանալ բանկնոտներ։— 948. Դուք ասացիք, թե խուճապի ժամանակ հասարակությունը չէր ուզում ձեզ թույլ տալ, որ բանկնոտների գումարը քչացնեք. հաճեցեք այս հիմնավորել։— Խուճապի ժամանակաշրջաններում հասարակությունն, ինչպես թվում է ինձ, լիակատար հնարավորություն ունի բանկնոտներ ճարելու իրեն համար. և բնականորեն, քանի որ բանկը պարտավորություն ունի, հասարակությունը կարող է, այս պարտավորության վրա հիմնված, բանկնոտներ ստանալ բանկից։— 949. Ինչպես երևում է ուրեմն, ամեն ամե՞ն ժամանակ են Անգլիայի բանկի մոտավորապես 20 միլիոնի բանկնոտներ պահանջվելու։— Հասարակության ձեռին՝ 20 միլիոնի բանկնոտ. այս փոփոխվում է. լինում է 18½, 19, 20 միլիոն և այլն. բայց միջին հաշվով 19—20 միլիոն կարող եք ընդունել»։

Թոմաս Տուկի ցուցմունքը լորդերի հանձնաժողովի առջև Commercial Distress-ի [առևտրային ճգնաժամի] վերաբերյալ (C. D. 18471848/57). № 3094. «Բանկը ոչ մի հնարավորություն չունի իր ուզածի համաձայն ավելացնելու հասարակության ձեռին եղած բանկնոտների գումարը. նա հնարավորություն ունի քչացնելու հասարակության ձեռին եղած բանկնոտների գումարը, բայց խիստ բռնի գործառնության միջոցով միայն»։

Միևնույնը վերաբերում է նաև Շոտլանդիային, որտեղ գրեթե մենակ թղթե փող է շրջանառում, որովհետև այնտեղ, ինչպես և Իռլանդիայում մի ֆնտանոց բանկնոտներ են թույլատրված և որովհետև «the scotch hate gold» («Շոտլանդացին ատում է ոսկին»)։ Կեննեդին, շոտլանդական մի բանկի կառավարիչ, հայտարարում է, թե բանկերը չէին կարող մինչև անգամ պակասեցնել իրենց բանկնոտների շրջանառությունը, և «այն կարծիքին է, թե քանի դեռ երկրի ներսում գործարքների կնքումը հաջողեցնելու համար բանկնոտներ կամ ոսկի է պահանջվում, բանկիրները պետք է շրջանառության այնքան միջոցներ մատակարարենք մատակարարեն, որքան պահանջում են այս գործարքները, լինի սա իրենց ավանդատուների պահանջով, թե որևէ ուրիշ կերպ, միևնույն է... Շոտլանդական բանկերը կարող են իրենց գործարքները սահմանափակել, բայց նրանք չեն կարող ոչ մի վերահսկողություն ունենալ իրենց բանկնոտների թողարկման վրա» (ն. տ. № 3446—48)։ Նույն իմաստով է խոսում Անդերսոնը, Union Bank of Scotland-ի կառավարիչը, ն. տ. № 3578. «Արդյոք {շոտլանդական բանկերի միջև տեղի ունեցող}՝ բանկնոտների փոխադարձ փոխանակության սիստեմն արգելք չի՞ հանդիսանում բանկնոտների գերթողարկմանը որևէ առանձին բանկի կողմից։— Այո, ի հարկե. բայց մեր տրամադրության տակ մի ավելի ներգործուն միջոց կա, քան բանկնոտների փոխանակությունն է» {որն իրապես բոլորովին գործ չունի հիշյալ նպատակի հետ, սակայն ապահովում է յուրաքանչյուր առանձին բանկի բանկնոտների շրջանառությունն ամբողջ Շոտլանդիայում}, «և այս միջոցն է՝ բանկային հաշիվ ունենալու ընդհանրական սովորությունը Շոտլանդիայում. ամեն մի մարդ, ով որևէ փող ունի, նաև հաշիվ ունի մի բանկում և օրը օրին այնտեղ է մուծում այն ամենը, որի կարիքն անմիջապես չունի ինքը, այնպես որ ամեն մի գործարքային օրվա վերջում ամբողջ փողը բանկերում է լինում, բացի այն փողից, որ յուրաքանչյուրն ունենում է իր գրպանում»։

Շատ ավելի նշանավոր ու երկարատև են շրջանառող միջոցների քանակի այն տատանումները, որոնք համապատասխանում են արդյունաբերական ցիկլի տարբեր փուլերին։ Այս մասին լսենք հիշյալ ֆիրմայի մի ուրիշ associé-ին [բաժնետիրոջը], մեծահարգ քվակեր Սամյուել Գարնեյին (C. D. 1848/57, № 2645). «Հոկտեմբերի վերջին (1857 թ.) հասարակության ձեռին կային 20 500 800 000 £ բանկնոտներ։ Այն ժամանակ փողային շուկայում բանկնոտներ ձեռք բերելը շատ դժվար բան էր։ Այս առաջ էր գալիս այն ընդհանրական երկյուղից, թե 1844 թվի բանկային օրենքի սահմանափակման հետևանքով հնարավոր չի լինի բավարար չափով բանկնոտներ ճարել։ Ներկայումս {1848 թ. մարտ} հասարակության ձեռին եղած բանկնոտների գումարը... 17 700 000 £ է, բայց որովհետև հիմա առևտրային տագնապ չի իշխում ամենևին, ուստի այս գումարը շատ ավելի է, քան հարկավոր է։ Լոնդոնում ոչ մի բանկիր կամ փողի առևտրական չկա, որը ավելի բանկնոտներ չունենա, քան կարող է գործադրել։— 2650. Բանկնոտների քանակը..., բացի Անգլիայի բանկում գտնվածից, շրջանառության ակտիվ վիճակի բոլորովին անբավարար ցուցանիշ է ներկայացնում, եթե միաժամանակ հաշվի չի առնվում առևտրական աշխարհի ու վարկի վիճակը նույնպես։— 20512651. Այն զգացումը, թե մենք շրջանառության ներկա ծավալի պայմաններում հասարակության ձեռին բանկնոտների ավելցուկ ունենք, մեծ չափով առաջ է գալիս խոշոր լճացման մեր այժմյան դրությունից։ Բարձր գների ու գործերի աշխուժացման դեպքում այդ նույն 17 700 000 £-ը մեր մեջ առաջ կբերեր փողի սակավության զգացում»։

{Քանի դեռ գործերի գրությունն դրությունն այնպես է, որ արված ավանսավորումների դիմաց վճարվող ետհոսումները կատարվում են կանոնավորապես և ուրեմն վարկն անխախտ է մնում, շրջանառության ընդարձակումն ու կծկումը պարզապես կարգավորվում է արդյունաբերողների ու վաճառականների պահանջմունքներով։ Քանի որ ոսկին, գոնե Անգլիայում, դեր չի խաղում մեծաքանակ առևտրի համար, և ոսկու շրջանառությունը, եթե մի կողմ թողնենք տարվա որոշ եղանակներում առաջացած տատանումները, ավելի երկար ժամանակի համար կարող է բավական հաստատուն մեծություն նկատվել, ապա Անգլիայի բանկի բանկնոտների շրջանառությունն այս փոփոխությունների բավական ստույգ աստիճանացույց է տալիս։ Ճգնաժամին հաջորդող հանդարտ ժամանակներում ամենից քիչ են շրջանառում միջոցները. պահանջարկի վերակենդանացման հետ հրապարակ է գալիս շրջանառության միջոցների ավելի մեծ կարիք, որը սաստկանում է վերընթաց ծաղկման հետ. շրջանառության միջոցների քանակն իր գագաթնակետին հասնում է արտադրության չափազանց ու չափազանց սպեկուլացիայի պարբերաշրջանում.— այն ժամանակ պայթում է ճգնաժամը, և մի ակնթարթում շուկայից չքանում են դեռ երեկ այնքան առատությամբ գտնվող բանկնոտները, ու սրանց հետ էլ մուրհակներ զեղչողները, արժեթղթերի գրավադրությամբ փոխատվություն անողները, ապրանքների գնորդները։ Անգլիայի բանկը պետք է օգնության հասնի,— բայց նրա ուժերն էլ շուտով սպառվում են, 1844 թվի բանկային օրենքը նրան ստիպում է իր բանկնոտների շրջանառությունը սահմանափակելու հենց ճիշտ այն մոմենտին, երբ ամբողջ աշխարհը բանկնոտներ է պահանջում, երբ ապրանքատերերը չեն կարողանում ծախել և, չնայած դրան, պետք է վճարեն, ուստի և պատրաստ են ամեն զոհաբերություն անելու, միայն թե բանկնոտներ ճարեն։ «Տագնապի ժամանակ,— ասում է վերևում հիշատակված բանկիր Ռայտը, ն. տ., № 2930,— երկիրը երկու անգամ ավելի մեծ շրջանառության կարիք ունի, քան սովորական ժամանակներում, որովհետև բանկիրները և ուրիշներն ամբարում են շրջանառության միջոցները»։

Հենց որ ճգնաժամը պայթում է, բոլորին զբաղեցնողը դառնում է վճարամիջոցներ ճարելը։ Բայց որովհետև այս վճարամիջոցների ստացման տեսակետից ամեն մի մարդ ուրիշից է կախված, և ոչ ոք չգիտի, թե մյուսն ի վիճակի կլինի՞ արդյոք ժամկետօրում վճարելու, ուստի մի կատարյալ մրցարշավ է բռնկվում շուկայում գտնվող վճարամիջոցների համար, այսինքն՝ բանկնոտների համար. ամեն մեկը հանում ջանում է այնքան բանկնոտ կուտակել, որքան կարող է ստանալ, և այսպիսով շրջանառությունից չքանում են բանկնոտները հենց այն օրը, երբ մարդիկ նրանց ամենածայրահեղ կարիքն ունեն։ Սամյուել Գարնեյը (C. D. 1848/57, № 1166) հավաստում է, թե խուճապի րոպեին այսպես փականքի տակ դրված բանկնոտների թիվը 1847 թվի հոկտեմբերին 4—5 միլիոն £ էր։— Ֆ. Է.}։

«4963. Ես առանց որևէ տատանման վստահում եմ ասելու, որ անիրավացի եմ համարում իրերի այն դրությունը, երբ փողի շուկայի վրա իշխանություն է հաստատում այս կամ այն անհատական կապիտալիստը (նմանները կան Լոնդոնում), որը կարող է փողի վիթխարի պակասություն ու նեղվածություն առաջ բերել հենց այն ժամանակ, երբ շրջանառությունը շատ ցածր է կանգնած... Այս հնարավոր է... մեծ է այն կապիտալիստների թիվը, որոնք կարող են շրջանառության ոլորտից 1 կամ 2 միլիոն £-ի բանկնոտներ դուրս կորզել, եթե սրանով իրականացվում են նրանց նպատակները։—4965նպատակները։— 4965. Խոշոր սպեկուլանտը կարող է 1 կամ 2 միլիոնի կոնսոլներ ծախել և այսպիսով փողը շուկայից հանել։ Նման մի բան հենց նորերումս պատահեց. այս առաջ է բերում «արտակարգ սաստիկ նեղվածություն»։

4967. Բանկնոտներն այս դեպքում անշուշտ անարտադրողական են։ «Բայց ոչ մի նշանակություն չունի, եթե դրանով մի մեծ նպատակ է կենսագործվում. իսկ մեծ նպատակն այն է, որ ֆոնդերի գները ցած գցի, փողի նկատմամբ նեղվածություն առաջ բերի, և համապատասխան մարդիկ այս անելու լիակատար կարողություն ունեն»։ Մի օրինակ, մի անգամ փողի մեծ պահանջարկ կար ֆոնդային բորսայում. ոչ ոք պատճառը չգիտեր. մի մարդ դիմեց Չեպմենին, նրանից 50 000 £-ի փոխառություն խնդրելով 7%-ով։ Չեպմենն ապշած էր, նրա տոկոսադրույքը շատ ավելի ցածր էր, և նա իսկույն համաձայնեց։ Շուտով այնուհետև նույն մարդը վերադարձավ, վերցրեց նորից 50 000 £ 7½%-ով, հետո՝ 100 000 £ 8%-ով և ուզում էր է՛լ ավելի մեծ գումար ստանալ 8½%-ով։ Այն ժամանակ նույնիսկ Չեպմենը վախ զգաց։ Հետագայում պարպվեցպարզվեց, որ փողի մի նշանավոր գումար էր դուրս կորզվել շուկայից։ Բայց,— ասում է Չեպմենը,— «ես դարձյալ մի նշանավոր գումար փոխատրեցի 8%-ով. ավելի դենը գնալուց վախեցա. ես չէի իմ անումիմանում, թև ինչ տեղի կունենար»։

Նույնիսկ արտահանության աճումն ավելի կամ պակաս չափով ամեն մի երկրի համար, մեծ մասամբ հենց այն երկրի համար, որը վարկ է մատակարարում, արտահայտվում է որպես երկրի ներքին փողային շուկայի աճող պահանջ, ըստ որում սակայն այդ պահանջը, որպես այսպիսին, միմիայն նեղվածության ժամանակներում է զգացվում։ Այն ժամանակաշրջաններում, երբ արտահանությունն աճում է, բրիտանական ֆաբրիկատների միջնորդառաքման դիմաց գործարանատերերը սովորաբար երկարաժամկետ մուրհակներ են տալիս արտահանող վաճառականների վրա (5126)։ «5127. Արդյոք հաճախ չի՞ պատահում, որ այս մուրհակները ժամանակ առ ժամանակ նորոգելու համաձայնություն է լինում։— {Չեպմեն}.— Սա մի այնպիսի բան էդ է, որը նրանք մեզնից գաղտնի են պահում. մենք ոչ մի այսպիսի մուրհակ չէինք ընդունի... Անշուշտ այս կարող է պատահել, բայց այդ մասին ոչինչ չեմ կարող ասել»։ {Անմե՜ղ Չեպմեն}։— «5123. Եթե արտահանության մեծ ավելացում է տեղի ունենում, ինչպես որ հենց մենակ վերջին տարում 20 միլիոն £-ի եղավ, արդյոք սա ինքնըստինքյան չի՞ հասցնում այն հետևանքին, որ կապիտալի նկատմամբ խոշոր պահանջարկ է առաջ գալիս այն մուրհակները զեղչելու համար, որոնք այս արտահանումն են ներկայացնում։— Անկասկած։— 5130. Քանի որ Անգլիան իր ամբողջ արտահանության համար արտասահմանին վարկ է տալիս սովորաբար, արդյոք այս չէ՞ր պայմանավորի համապատասխան ավելադիր կապիտալի կլանում այն ժամանակվա ընթացքում, քանի դեռ հարատևում է այս վարկը։— Անգլիան վիթխարի վարկ է տալիս. բայց փոխարենը նա վարկ է վերցնում իր գնած հումքերի համար։ Մեզ վրա մուրհակ են քաշում Ամերիկայից միշտ 40 օրվա ժամկետով և ուրիշ երկրներից՝ 90 օրվա։ Մյուս կողմից՝ մենք ենք վարկ տալիս՝ երբ մենք Գերմանիա ապրանքներ ենք ուղարկում, վարկը տևում է 2 կամ երեք ամիս»։

Վիլսոնը հարցնում է Չեպմենին (5131), թե արդյոք այս ներմուծվող հումքերի ու գաղութային ապրանքների դիմաց հենց արդեն սրանց բեռնման հետ միաժամանակ մուրհակներ չե՞ն քաշվում Անգլիայի վրա և արդյոք նրանք հենց արդեն բեռնագրերի հետ միաժամանակ չեն չե՞ն տեղ հասնում։ Չեպմենը ենթադրում է, որ այդ հնարավոր է, բայց որովհետև ինքը ոչինչ չի հասկանում «վաճառականական» այս գործերից, առաջարկում է հարցնել ավելի իրազեկ մարդկանցից։— Ամերիկա արտահանելիս,— ասում է Չեպմենը,— «ապրանքները խորհրդանշվում են տրանզիտի մեջ». այս խժդժաբանությունը պետք է նշանակի, թե անգլիական արտահանող վաճառականն ապրանքների դիմաց քառամսլա քառամսյա մուրհակ է քաշում Լոնդոնի ամերիկյան բանկային խոշոր ֆիրմաներից մեկի վրա, և բանկային ֆիրման գոցումն ստանում է Ամերիկայից։

5148. Վիլսոնը հարցնում է վաշխառուապետ Չեպմենին, թե արդյոք սա իր բարձր տոկոսները բարձր ծաղկման ու բարձր շահույթների նշան չի՞ համարում։ Չեպմենն ակներևորեն ապշելով այո սիկոֆանտի միամտության վրա ի հարկ է դրական պատասխան է տալիս, սակայն և այնպես բավական անկեղծ է գտնվում՝ հետևյալ վերապահությունն անելու համար. «Կան մարդիկ, որոնց համար ուրիշ ելք չկա. նրանք պարտավորություններ ունեն կատարելու և պետք է կատարենք այս շահութաբեր լինի, թե ոչ, միևնույն է. բայց եթե նա» {բարձր տոկոսադրույքը} հարատևում «հարատևում է, ապա այդ արդյունաբերական ծաղկումն կնշանակեր»։ Երկուսն էլ մոռանում են, որ բարձր տոկոսադրույքը կարող է նաև այն նշանակել, որ, ինչպես 1857 թվին պատահեց, վարկի թափառական ասպետները խախտում են երկրի ֆինանսական դրությունը, նրանք կարողանում են բարձր տոկոս վճարել, որովհետև ուրիշի գրպանից են վճարում (ընդ սմին նպաստելով այդ տոկոսադրույքի սահմանմանը բոլորի համար) և այդ միջոցին շռայլ կյանք են վարում կանխակայված շահույթների հաշվին։ Սակայն միաժամանակ իրերի հենց այս դրությունը կարող է իրապես շատ շահութաբեր լինել գործարանատերերի և այլոց համար։ կապիտալների Կապիտալների ետհոսումները փոխատվությունների սիստեմի շնորհիվ լիովին խաբեպատիր են դառնում։ Սրանով բացատրվում են հետևյալ երևույթներն էլ, որոնք Անգլիայի բանկի կապակցությամբ ոչ մի բացատրության կարիք չունեն, քանի որ այո այս բանկը բարձր տոկոսադրույքի դեպքում էլ ավելի ցածր դրույքով է զեղչում, քան մյուսները։

«5156. Ես կարող եմ պնդել,— ասում է Չեպմենը,— որ ներկա վայրկյանում, երբ մենք այնքան երկար ժամանակ բարձր տոկոսադրույք ունեինք, մեր զեղչագումարներն իրենց մաքսիմումին են հասել»։ {Չեպմենն այս ասում էր 1857 թվի հուլիսի 21-ին, կրախից մեկ-երկու ամիս առաջ}։— «5157. 1852 թվին» {երբ տոկոսը ցածր էր} «զեղչագումարներն այնպես բարձր լինելուց շատ հեռու էին»։ Որովհետև այն ժամանակ գործերի գրությունը դրությունը դեռ շատ ավելի առողջ էր իրապես։

«5159. Եթե շուկան փողով գերլցված լիներ... և բանկազեղչը՝ ցածր, մենք մուրհակների նվազում կունենայինք... 1852 թվին մենք բոլորովին ուրիշ փուլում էինք գտնվում։ Երկրի արտահանումն ու ներմուծումն այն ժամանակ բոլորովին աննշան էին՝ այսօրվա հետ համեմատած։— 51015161. Զեղչի այս բարձր նորմայով կատարած մեր զեղչումները նույնքան խոշոր են, որքան և 1854 թվին» {երբ տոկոսը 5—5½ էր}։

Չեպմենի վկայացուցմունքի մեջ վերին աստիճանի զվարճալին այն է, թե ինչպես այս մարդիկ հասարակության փողն իրենց սեփականություն են նկատում և կարծում են, թե իրենց կողմից զեղչված մուրհակները միշտ իրավունք ունեն փողի փոխարկելու։ Հարցերի ու պատասխանների միամտությունը մեծ է։ Օրենսդրության վրա պարտականություն է դրվում խոշոր ֆիրմաների կողմից հոժարագրված մուրհակները միշտ փոխարկել փողի, այն մասին հոգալ, որ Անգլիայի բանկն այդ մուրհակները բոլոր պարագաներում նորից վերազեղչի billbroker-ների համար։ Այնինչ 1857 թվին երեք այսպիսի billbroker սնանկացան մոտ 8 միլիոնի չափ, իսկ այս պարտքերի դիմաց նրանց սեփական կապիտալը մի բոլորովին չնչին գումար էր։— «5177. Արդյոք դրանով դուք չե՞ք ուղում ուզում ասած լինել, թե ձեր կարծիքով նրանք {Բերինգների կամ Լոյդերի հոժարագրերը} պետք է պարտադիր կերպով զեղչելի լինեն, ինչպես Անգլիայի բանկի բանկնոտներն են հիմա պարտադիր կերպով ոսկու հետ փոխանակելի։— Ես այն հայացքին եմ, որ շատ ողբալի բան կլիներ, եթե հոժարագրերը զեղչելի չլինեին. վերին աստիճանի արտակարգ դրություն կստեղծվեր, եթե մարդիկ ստիպված լինեին իրենց վճարումները դադարեցնելու, որովհետև իրենց ձեռին կան Սմիտ, Պէյն և Ընկ. կամ թե Ջոնս, Լոյդ և Ընկ. ֆիրմաների հոժարագրերը, և այս վերջինները նրանք չեն կարող զեղչել։— 5178. Արդյոք Բերինգի հոժարագիրը մի պարտավորություն չէ՞ փողի որոշ գումար վճարելու, երբ մուրհակի ժամկետը լրանում է։— Այդ բոլորովին ճիշտ է. բայց պարոնայք Բերինգները, երբ այսպիսի պարտավորություն են ստանձնում, ինչպես և ամեն մի վաճառական, որը հանձն է առնում այսպիսի պարտավորություն, ամենևին չեն էլ կարող երևակայել, թե իրենք պետք է սովերեններով վճարեն. նրանք հույսները դնում են այն բանի վրա, որ հոժարագրերը պետք է Clearing House-ում [Հաշվեհ արդարի Հաշվեհարդարի պալատում] հատուցվեն։—5180. Հետո, դուք չե՞ք կարծում, թե պետք է մի տեսակ մեխանիզմ հնարվի, որի օգնությամբ հասարակությունը իրավունք ունենար մուրհակի ժամկետը լրանալուց առաջ փող ձեռք բերելու այն հանգամանքի շնորհիվ, որ մի ուրիշը ստիպված լիներ մուրհակը զեղչելու։— Ո՛չ, հոժարագրողները չեն զեղչելու. բայց եթե դուք սրանով ուզում եք ասել, թե մենք հնարավորություն չպիտի ունենանք առևտրային մուրհակները զեղչված ստանալու, ապա մենք պետք է իրերի ամբողջ հորինվածքը փոխենք։— 5182. Դուք կարծում եք ուրեմն, թե նա {առևտրային մուրհակ} պետք է փողի փոխարկելի լինի ճիշտ այնպես, ինչպես Անգլիայի բանկի բանկնn՞տը բանկնո՞տը պիտի ոսկու փոխարկելի լինի։— Բոլորովին անկասկած, որոշ պարագաներում։— 5184. Հետևաբար, դուք կարծում եք, թե currency-ի [փողի շրջանառության] կանոնադրությունը պետք է այնպես ձևավորված լինի, որ անկասկածելի սոլիդություն ունեցող առևտրային մուրհակները ամեն ժամանակ նույն հեշտությամբ փոխանակելի լինեն փողի հետ, ինչպես բանկնոտնե՞րը։— Այո, ես այդպես էլ կարծում եմ։— 5185. Դուք այնքան հեռու չե՞ք գնում արդյոք, որ ասեք, թե կամ Անգլիայի բանկը, կամ թե որևէ մի ուրիշ հիմնարկ պետք է օրենքով հարկադրվեր առևտրային մուրհակը փողի փոխանակելու։— Ես համենայն դեպս այնքան հեռու եմ գնում, որ ասում եմ, թե երբ մենք օրենք ենք ընդունում currency-ն կարգավորելու համար, ապա պիտի համապատասխան միջոցներ ձեռք առնեինք, որոնք կանխեին այնպիսի մոմենտի առաջանալու հնարավորությունը, երբ առաջ է գալիս երկրի ներսում եղած առևտրային մուրհակների անփոխարկելիությունը փողի հետ, որքան որ խոսքը վերաբերում է անկասկած սոլիդ ու օրինական մուրհակներին։— Սա առևտրային մուրհակի փոխարկելիությունն է՝ բանկնոտների փոխարկելիությանը զուգահեռ։

«5169. Ամեն մեկը, ով ծանոթ է մեր առևտրական աշխարհին, պետք է իմանա, թե երբ մենք մի այնպիսի դրության մեջ ենք լինում, որ գանձարանի տոմսերն անվաճառելի են դառնում, արևելահնդկական ընկերության պարտատոմսերը լիովին անօգտակար են լինում, ամենալավ առևտրային մուրհակները զեղչել չի հաջողվում, ապա մեծ հոգսի մեջ են ընկնում այն մարդիկ, որոնց գործը նրանց թելադրում է՝ առաջին պարզ պահանջ արվելու դեպքում վայրկենապես շրջանառության սովորական միջոցներով վճարոմներ վճարումներ կատարել, և այս վերաբերում է բոլոր բանկիրներին։ Հետևանքն այն է լինում, որ ամեն մարդ կրկնապատկում է իր պահեստը։ Դե հիմա տեսեք, թե սա ինչ ներգործություն է անում ամբողջ երկրի վրա, եթե յուրաքանչյուր գավառական բանկիր,— իսկ սրանց թիվը մոտ 500 է,— Լոնդոնի իր թղթակցին հանձնարարի, որ իրեն 5 000 £ փոխադրի բանկնոտներով։ Եթե մենք նույնիսկ մի այսպիսի չնչին գումարն ենք վերցնում իբրև միջին թիվ, որ միանգամայն անհեթեթություն է արդեն, ապա ստանում ենք 2½ միլիոն £, որը պետք է դուրս հանվի շրջանառությունից։ Ինչպե՞ս պիտի փոխարինենք այս գումարը»։

Մյուս կողմից՝ մասնավոր կապիտալիստները և այլն, որոնք փող ունեն, ոչ մի տոկոսով չեն ուզում փող տալ, որովհետև նրանք դատում են, ինչպես Չեպմենը. «5104«5194. Մենք գերադասում ենք ամենևին ոչ մի տոկոս չստանալ, քան կասկածանքի մեջ ընկնել, թե արդյոք մենք կարող կարո՞ղ ենք փող ստանալ այն դեպքում, երբ սրա կարիքն ունենանք»։

«5173. Մեր սիստեմն այսէ. մենք ունենք 300 միլիոն £-ի պարտավորությունների պարտավորություններ, որոնց վճարումը կարող է պահանջվել երկրում շրջանառություն ունեցող ընթացիկ դրամով որոշ տվյալ րոպեում. այնինչ երկրում գտնվող այս դրամի գումարը, եթե մենք հիշյալն ամբողջովին այս նպատակին ծառայեցնենք, անում է 23 միլիոն £ կամ թե սրա չափ մի բան. միթե սա մի այնպիսի կացություն չէ՞, որը մեզ կարող է ամեն վայրկյան ցնցումներով սպառնալ»։ Այս պատճառով ահա ճգնաժամերի պահին վարկային սիստեմը հանկարծակի փոխարկվում է մոնետար սիստեմի։

Միևնույն Չեպմենը.— «5218. Փողի շուկայի խանգարվելու {1547 1847 թվի ապրիլին ու հետո էլ՝ հոկտեմբերին} սկզբնական պատճառն, անկասկած, փողի այն քանակն էր, որը պահանջվում էր մուրհակային կուրսերը կարգավորելու համար՝ տվյալ տարվա արտակարգ ներմուծումների հետևանքով»։

Հետաքրքրական է, ի միջի այլոց, թե բանկային պահեստն իբրև փաստական մեծություն, ինչպես է չքանում։ Բանկիրներն իրենց ընթացիկ գործերի համար անհրաժեշտ մի մինիմում են պահում մասամբ իրենց մոտ, մասամբ էլ՝ Անգլիայի բանկում։ BillbroketBillbroker-ները «երկրի ազատ բանկային փողը» պահում են իրենց մոտ առանց որևէ պահեստի։ Իսկ Անգլիայի բանկը նրանց ավանդապարտքերի դիմաց, որպես ապահովություն, պահում է բանկիրների և ուրիշների պահեստները միայն՝ public deposits-ի [հասարակական ավանդների] և այլոց հետ միասին, ընդ որում այդ պահեստը նա իջեցնում է մինչև ամենացածր կետն, օրինակ, մինչև 2 միլիոն։ Ուստի, բացի այս 2 միլիոն թղթից, նեղվածության ժամանակներում (իսկ սա քչացնում է պահեստը, որովհետև բանկնոտները, որոնք մուծվում են տարհոսող մետաղի փոխարեն, պետք է ոչնչացվեն) այս ամբողջ մոլուցքը բացարձակապես ոչ մի ուրիշ պահեստ չունի բացի մետաղապաշարից, և այս պատճառով սրա ամեն մի քչացումը ոսկու տարհոսման հետևանքով՝ սաստկացնում է ճգնաժամը։

«5306. Եթե փող չլիներ՝ Clearing House-ում [Հաշվեհարդարի պալատում] փոխմարումները կատարելու համար, ապա ես չեմ տեսնում, թե մեզ ուրիշ ինչ բան կմնար անելու, քան ընդհանուր համաձայնության գալ ու մեր վճարումներն անել առաջնակարգ մուրհակներով՝ պետական գանձարանին, Սմիտ, Պայն և Ընկ. ֆիրմաներին և այլոց արված մուրհակներով։— 5307. Ուրեմն այն դեպքում, եթե կառավարությունը ի վիճակի չլիներ շրջանառության միջոցներ մատակարարելու Ձեզ, դուք ինքնե՞րդ այն կստեղծեիք Ձեզ համար։— Հապա ի՞նչ կարող ենք անել մենք։ Հասարակությունը մեջտեղ է գալիս և մեր ձեռից առնում է շրջանառության միջոցները. սրանք այլևս գոյություն չունեն։— 53055308. Հետևաբար դուք Լոնդոնում լոկ այն կանեիք, ինչ որ Մանչեստրո՞ւմ են անում ամեն օր։— Այո՛ ի հարկե»։

Ինչ վերաբերում է բանկնոտների կուտակմանը՝ «նեղվածությունը սրելու և հետևանքներից օգուտներ քաղելու դիտավորությամբ» [53555358], նա ասում է, որ այս կարող է շատ հեշտ պատահել։ Սրա համար բավական կլինեին երեք խոշոր բանկ։ «5383. Արդյոք Ձեզ, իբրև մեր մայրաքաղաքի խոշոր գործառնություններին լավատեղյակ մի մարդու, հայտնի չպետք է լինի, որ կապիտալիստներն այս ճգնաժամերն օգտագործում են արտակարգ շահույթներ կորզելու այն մարդկանց կործանումից, որոնք ընկնում են իբրև ճգնաժամի զnh։— '''զոհ'''։— Այս մասին ոչ մի կասկած չի կարող լինել»։ Եվ պարոն Չեպմենին մենք պետք է այս կետում լիակատար հավատ ընծայենք, չնայած որ նա «զոհերի կործանումից արտակարգ շահույթներ կորզելու» փորձի վրա վերջիվերջո իր վիզը կոտրել է՝ բառիս վաճառականական իմաստով։ Որովհետև երբ նրա համընկեր Գարնեյն ասում է, թե գործի ամեն մի փոփոխություն օգտաբեր է նրա համար, ով գործից բան է հասկանում, ապա Չեպմենն ասում է, . «Հասարակության մի մասը ոչինչ չգիտե մյուսի մասին. ահա, օրինակ, այն գործարանատերը, որն արտահանում է դեպի մայր-ցամաքը կամ թե հումք է ներմուծում, նա ոչինչ չի իմանում այն մարդու մասին, որը ոսկու ձույլերով է գործ անում» (5046)։ Եվ ահա այդպես էլ պատահեց. դուրս եկավ, որ հենց իրենք՝ Գարնեյն ու Չեպմենը «իրազեկ չէին գործին» և մի գեղեցիկ օր նրանք երկուսն էլ խայտառակ կերպով սնանկացան։

Ջիլբերտն ասում է սրա վերաբերմամբ. «Բանկնոտների շրջանառության գումարի սահմանափակումը կանոնավորապես ավելացնում է մուրհակների շրջանառության ծավալը։ Մուրհակները լինում են երկու տեսակի — առևտրային մուրհակներ ու բանկիրական մուրհակներ — ... եթե փողը հազվագյուտ է դառնում, ապա փողով փոխատվություն անողներն ասում են. «Դուք մուրհակ քաշեցեք մեղ վրա, իսկ մենք կհոժարագրենք», և երբ գավառական մի բանկիր իր կլիենտի համար մի մուրհակ է զեղչում, ապա նա սրան տալիս է ոչ թե կանխիկ փող, այլ 21 օրվա ժամկետով իր սեփական փոխադրական մուրհակը՝ Լոնդոնի իր գործակալին հասցեագրված։ Այս մուրհակները ծառայում են իբրև շրջանառության միջոցներ»։ (J. W. Gilbart «An Inquiry into the Causes of the Pressure և այլն, էջ 31)։

Մենք տեսանք, թե ինչպես նույնիսկ պարոն Չեպմենը, որն ինքը 1857 թվին մի մագնատ [իշխան] էր փողի շուկայում, դառնագին գանգատվում է ալն այն մասին, թե Լոնդոնում մի քանի խոշոր փողային կապիտալիստներ կան, որոնք բավականաչափ հզոր են՝ ամբողջ փողային շուկան որոշ մոմենտի կազմալուծելու և փողի ավելի մանր առևտրականներին ամենախայտառակ կերպով արյունաքամ անելու համար։ Եվ իրոք մի քանի այսպիսի խոշոր շնաձկներ կանք կան, որոնք կարող են նեղված դրությունը նշանակալից չափով սաստկացնել նրանով, որ 1—2 միլիոնի կոնսոլներ են ծախում և այս միջոցով բանկնոտների (միաժամանակ նաև ազատ փոխատուական կապիտալի) մի նույնահավասար գումար են դուրս հանում շուկայից։ Որպեսզի նման մի մանյովրով նեղվածությունը խուճապի փոխարկվի, բավական կլիներ երեք խոշոր բանկի միատեղ գործողությունը։

Լոնդոնում կապիտալի ամենամեծ ուժն իհարկե Անգլիայի բանկն է, որը սակայն, իբրև կիսով չափ պետական հիմնարկ, իր այս դիրքի պատճառով այնպիսի պայմանների մեջ է դրվածք դրված, որ հնարավորություն չունի իր տիրապետությունն այսքան բիրտ եղանակով զգալ տալու։ Չնայած սրան՝ նա էլ բավական միջոցներ ու ճանապարհներ գիտե — մանավանդ 1844 թվի բանկային օրենքից դեսը — իր նպատակներն իրագործելու հա մար։

Որչափով որ բանկը բանկնոտներ է թողարկում, որոնք չեն ապահովվում նրա նկուղներում եղած մետաղի պաշարով, նա ստեղծում է արժենիշեր, որոնք նրա համար կազմում են ոչ միայն շրջանառության միջոցներ, այլ և միաժամանակ ավելադիր — թեև ֆիկտիվ — կապիտալ՝ այս չապահովված բանկնոտների արժեքի անվանական գումարի չափով։ Եվ այս ավելադիր կապիտալը բանկին ավելադիր շահույթ է բերում։— B. A. 1857, Վիլսոնը հարցնում է Նյումարչին. «1563. Որևէ բանկի սեփական բանկնոտների շրջանառությունը, այսինքն՝ հասարակության ձեռին միջին թվով մնացող գումարը մի հավելում է կազմում հիշյալ բանկի գործող կապիտալի նկատմամբ, այնպես չէ՞։— Միանգամայն ճիշտ է։— 1564. Հետևաբար, այն ամբողջ շահույթը, որ բանկը քաղում է այս շրջանառությունից, մի այնպիսի շահույթ է, որը ծագում է վարկից և ոչ թե նրա իսկապես ունեցած կապիտալից։ — կապիտալից։— Միանգամայն ճիշտ է»։

Սակայն բանկերը կապիտալ ստեղծելու դեռ ուրիշ միջոցներ էլ ունեն։ Միևնույն Նյումարչի ասելով՝ գավառական բանկերը, ինչպես արդեն հիշատակված է վերևում, սովորություն ունեն իրենց ավելորդ ֆոնդերը (այսինքն Անգլիայի բանկի բանկնոտները) Լոնդոնի billbroker-ներին ուղարկելու, որոնք դրա փոխարենը նրանց ուղարկում են զեղչված մուրհակներ։ Բանկն այս մուրհակներով սպասարկում է իր կլիենտներին, որովհետև նրա համար կանոն է՝ իր տեղական կլիենտներից  ստացած մուրհակները դուրս չտալ նորից, որպեսզի այս կլիենտների ձեռնարկած գործառնությունները հայտնի չդառնան սրանց մոտիկ շրջանում։ Լոնդոնից ստացած այո այս մուրհակները միմիայն նրա համար չեն ծառայում, որ տրվեն այն կլիենտներին, որոնք ուղղակի վճարումներ ունեն անելու Լոնդոնում այն դեպքում, եթե նրանք չեն գերադասում բանկից սեփական հատկացագիր հանել տալ Լոնդոնի վրա. մուրհակները ծառայում են նաև գավառում վճարումներ անելու համար, որովհետև բանկիրի փոխանցագիրը տեղական վարկ է ապահովում նրանց։ Այսպիսով նրանք, օրինակ, Լանկաշիրում շրջանառությունից վտարել են տեղական բանկերի բոլոր սեփական բանկնոտներն ու Անգլիայի բանկի բանկնոտների մի խոշոր մասը (ն. տ., 1568—1574)։

<TD align=right>29 280 686636</TD>

11 642 100 £-անոց մի կապիտալի վրա հաշված՝ 19 տարվա մեջ (D. Hardcastle, «Banks and Bankers», 2<math>^{nd}</math> ed., London 1843, էջ 120.)։ Եթե մենք միևնույն սկզբունքով հաշվենք ամբողջ շահույթն Իռլանդիայի բանկի, որը նույնպես կախակայեց կանխիկ վճարումները 1797 թվականին, ապա կստանանք հետևյալ արդյունքը.

Իսկ եթե մեկն ու մեկը դեռ կասկածում է, թե այս արգոյապատիվ բանդիտներն ազգային ու միջազգային արտադրությունը շահագործում են լոկ ի շահ արտադրության ու բուն իսկ շահագործվողների, ապա նրա աչքերն անշուշտ կբացվեն բանկիրների բարձր բարոյական արժանիքներին վերաբերող հետևյալ էքսկուրսի միջոցով. «Բանկային հիմնարկները կրոնական ու բարոյական հաստատություններ են։ Ո՜րքան հաճախ է պատահել, որ իր բանկիրի արթուն ու պախարակող հայացքից նկատվելու վախը երիտասարդ առևտրականին ետ է պահել աղմկող ու շվայտ ընկերների հասարակությունից։ Ի՜նչպիսի ահուդողի մեջ է նա՝ բանկիրի աչքում լավ համարում ունենալու, միշտ պատվարժան երևալու համար։ Բանկիրի ճակատի կնճիռներն ավելի շատ ազդեցություն են ունենում նրա վրա, քան իր բարեկամների բարոյական քարոզները. նա դողում է կասկածանքի չենթարկվելու որևէ խաբեության կամ ամենափոքր անճիշտ արտահայտության մեջ մեղադրվելու համար՝ վախենալով, թե այս կարող է կասկած հարուցել և սրա հետևանքով նրա բանկային վարկը կարող է սահմանափակվե՜լ կամ դադարեցվե՜լ։ Բանկիրի խորհուրդը նրա համար ավելի կարևոր է, քան հոգեվորականինը»։ (Գ. Մ. Բելլ, շոտլանդական բանկի կառավավարչկառավարիչ. «The Philosophy of Joint Stock Bankings, London 1840, էջ 46, 47)։