Changes
/* Գլուխ քսանյոթերորդ */
Հետո նորից խաչ հանեց ու քայլեց ցած՝ ճանապարհին հինգ անգամ «Հայր մեր» և հինգ անգամ էլ «Ցնծա, կույս Մարիամ» աղոթքներն արտասանելով իր մեռած ընկերոջ հոգու, հանգստության համար։ Նա չէր ուզում իր հրամանների կատարմանը ներկա լինել։
==Գլուխ քսանութերորդ==
Ինքնաթիռների հեռանալուց հետո Ռոբերտ Ջորդանն ու Պրիմիտիվոն վերստին հրաձգություն լսեցին, Ռոբերտ Ջորդանին թվաց, թե իր սիրտն էլ նորից սկսեց բաբախել։ Լեռնապարի հեռավոր բարձունքի վրայով լողում էր ծխի մի ամպ, իսկ հեռացող ինքնաթիռները կարծես երեք անգայթ կետեր լինեին երկնքում։
Երևի հենց իրենց հեծելազորն էլ գրողի ծոցն են ուղարկել, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը, իսկ Սորդոն ու ընկերները մնացել են անվնաս։ Այդ անիծյալ ինքնաթիռներն այնքան չեն սպանում, ինչքան մահվան սարսափով են համակում։
― Մարտը շարունակվում է, ― ասաց Պրիմիտիվոն՝ լսելով ուժեղ հրաձգությունը։ Ռմբակոծության ընթացքում յուրաքանչյուր պայթյունի հետ նա ցնցվում էր, հիմա արդեն չորացած շրթներն էր լիզում։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ինքնաթիռներից ոչ ոք չի սպանվում։
Հրաձգությունը վերջնականապես դադարեց, և ոչ մի կրակոց այլևս չլսվեց։ Լեյտենանտ Բեռենդոյի ատրճանակի կրակոցի ձայնը չհասավ նրանց։
Սկզբում, երբ հրաձգությունը դադարեց, նա հանգիստ էր։ Հետո, երբ լռությունը ձգվեց, ինչ֊որ ցավագին զգացողություն սկսեց սեղմել կուրծքը։ Մեկ էլ հանկարծ նռնակների պայթյուններ լսեց, և սիրտը մի պահ վերստին հուսավառվեց։ Հետո դարձյալ լռություն տիրեց, և նա հասկացավ, որ ամեն ինչ վերջացել է։
Թիթեղյա մի դույլ ձեռքին Մարին եկավ ճամբարից, նա բերել էր սնկի սոուսով եփված նապաստակի միսը, մի տոպրակ հաց, կաշեշշով գինի, թիթեղյա չորս ափսե, երկու բաժակ և չորս գդալ։ Նա կանգնեց գնդացրի կողքին, վերցրեց երկու ափսե, ճաշ լցրեց, մեկը տվեց Ագուստինին, մյուսը՝ Էլադիոյին, որն Անսելմոյին էր փոխարինելու, հանեց հաց տվեց, հետո գինի լցրեց բաժակները։
Ռոբերտ Ջորդանը նայում էր արևի ճառագայթների տակ փայլփլացող նրա խուզած մազերին, նայում էր, թե ինչ թեթևությամբ նա ժայռից ժայռ է թռչում ու գալիս դեպի իր դիտակետը՝ տոպրակը ուսից կախած, մի ձեռքով էլ դույլը պահած։ Նա գնաց աղջկան ընդառաջ, դույլը վերցրեց ձեռքից և օգնեց, որ անցնի վերջին գլաքարի վրայով։
― Ինքնաթիռներն ի՞նչ էին անում, ― վախեցած հարցրեց աղջիկը։
― Սորդոյին էին ռմբակոծում։
Ռոբերտ Ջորդանը բացեց դույլի բերանը և շոգեխաշած միս ու սնկի սոուս լցրեց ափսեի մեջ։
― Կռվո՞ւմ են տակավին։
― Ոչ։ Վերջացավ։
― Ա՜խ, ― ասաց աղջիկն ու կծեց շրթունքը, հետո սկսեց նայել հեռավոր բլուրներին։
― Ախորժակ չունեմ, ― ասաց Պրիմիտիվոն։
― Այնուամենայնիվ կեր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Կուլ չի գնա։
― Առ, մի քիչ խմիր, ծերուկ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանն ու կաշեշիշը մեկնեց նրան։ ― Խմի՛ր, հետո կուտես։
― Ոչ մի ցանկություն չմնաց Սորդոյից հետո, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Դու կե։ Ես չեմ ուզում։
Մարիան մոտեցավ նրան, ձեռքերը գցեց վզով ու համբուրեց։
― Կե՛ր, սիրելիս, ― ասաց աղջիկը։ ― Ուժից պետք չէ ընկնել։
Պրիմիտիվոն շրջվեց նրանից։ Վերցրեց կաշեշիշը և գլուխը ետ գցած մի քանի կում կուլ տվեց։ Հետո ափսեն լցրեց և սկսեց ուտել։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց Մարիային ու գլուխը թափ տվեց։ Աղջիկը նստել էր իր կողքին և թևը գցել էր ուսին։ Նստել էին նրանք, և երկուսն էլ գիտեին, թե իրենցից յուրաքանչյուրն ինչ է զգում։ Ռոբերտ Ջորդանն ուտում էր շոգեխաշած միսը, ուտում էր հանգիստ, ջանալով մինչև վերջ վայելել սնկի սոուսը, մերթընդմերթ գինու մի քանի կում էր անում և շարունակում էր լուռ ճաշել։
― Դու կարող ես այստեղ մնալ, guapa, եթե ուզում ես, ― ասաց նա, երբ ճաշել֊վերջացրել էր։
― Ոչ, ― ասաց աղջիկը։ ― Պետք է վերադառնամ Պիլարի մոտ։
― Կարող ես մնալ։ Չեմ կարծում, որ հիմա արդեն որևէ բան պատահի։
― Ոչ։ Պետք է վերադառնամ։ Պիլարն ինձ խրատներ է տալիս։
― Ի՞նչ է տալիս։
― Խրատներ։ ― Աղջիկը ժպտաց ու համբուրեց Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Կրոնական խրատների մասին լսե՞լ ես։ ― Շիկնեց։ ― Նման մի բան է։ ― Դարձյալ շիկնեց։ ― Բայց՝ տարբեր։
― Դե լավ, գնա լսիր Պիլարի խրատները, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և շոյեց նրա գլուխը։ Աղջիկը նորից ժպտաց, հետո դարձավ Պրիմիտիվոյին։ ― Քեզ որևէ բան պե՞տք է։
― Չէ, աղջիկս, ― ասաց նա։ Նրանք երկուսն էլ նկատեցին, որ Պրիմիտիվոն դեռևս չէր վերագտել իրեն։
― Salud, ծերուկ, ― ասաց աղջիկը։
― Լսի՛ր, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Ես մեռնելուց չեմ վախենում, բայց որ մենք նրանց այդ ձևով մենակ թողեցինք․․․ ― Նրա ձայնը խզվեց։
― Ուրիշ ելք չկար, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Գիտեմ։ Բայց միևնույն է։
― Ուրիշ ելք չկար, ― կրկնեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Եվ ավելի լավ կլինի, որ այլևս այդ մասին չխոսենք։
― Այո։ Բայց նրանք այնտեղ մենակ, առանց մեր օգնության․․․
― Ավելի լավ է չխոսենք այդ մասին, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իսկ դու, guapa, գնա խրատները յուրացնելու։
Նա նայում էր ժայռերի վրայով իջնող աղջկան։ Հետո, նստած այդտեղ, երկար ժամանակ հայացքն ուղղել էր դեպի լեռներն ու մտածում էր։
Պրիմիտիվոն խոսում էր իր հետ, բայն նա նրան չէր պատասխանում։ Արևն արդեն այրում էր, բայց նա չէր զգում տաքությունը, նստել ու նայում էր սարալանջերին, մինչև սարալանջերի կատարները ձգվող սոճուտներին։ Անցել էր մեկ ժամ, արևն արդեն ահագին ձախ էր թեքվել, երբ նկատեց, որ սարի կատարից իջնում են նրանք։ Վերցրեց հեռադիտակը։
Երբ առաջին երկու հեծյալներն սկսեցին իջնել կանաչ սարալանջով, ձիերն հազիվ էին երևում։ Հետո ևս չորս հեծյալ հայտնվեցին, այնուհետև նա հեռադիտակի մեջ պարզ տեսավ երկշար հեծելախմբի և՛ զինվորներին, և՛ ձիերին։ Տեսավ ու զգաց, որ քրտինքը թևատակերից սկսեց վազել։ Մեկը գնում էր շարասյան առջևից։ Նրա ետևից գնում էին թամբերի վրա բեռներ կապված ձիեր, հետո դարձյալ երկու հեծյալ, վիրավորներ տանող ձիեր, որոնց սանձերից բռնած կողքով քայլում էին զինվորները։ Վերջում դարձյալ հեծյալ մի խումբ երևաց։
Ռոբերտ Ջորդանը նայում էր նրանց, որ իջնում էին սարալանջով և մեկ առ մեկ մտնում անտառ ու ծածկվում հայացքից։ Այդ տարածության վրա նա չէր կարող իմանալ, թե ձիերից մեկի թամբի թիկնոցի մեջ փաթաթված ու ոլոռի պատիճներով լցված պարկի նման կորացած և երկու ծայրերը ասպանդակներին կապած բեռն ինչ էր։ Բեռան կողքին, թամբի վրա, հպարտ բազմել էր Սորդոյի գնդացիրը, որն իր գործն արել֊վերջացրել էր։
Շարասյան առջևից ընթացող լեյտենանտ Բեռենդոն, որն առաջից դիտակալներ էր ուղարկել, ոչ մի հպարտություն չէր զգում, նրան համակել էր մարտերին հաջորդող դատարկության զգացումը։ Նա մտածում էր, որ բարբարոսություն է մարդկանց գլուխները կտրել և տանելը, բայց մտածում էր նաև, որ դրանք իրեղեն ապացույցներ են, բացի այդ, դրանցով նաև կարելի է որոշել, սպանվածների ինքնությունը։ Սրանք կարող են ինձ դեռևս տհաճություններ պատճառել։ Բայց ի՞նչ իմանաս, նման բաները մերոնցից շատերին դուր կգան։ Հնարավոր է նույնիսկ, որ այս գլուխները Բուրգոս ուղարկեն։ Բայց ինչ ուզում ես ասա, բարբարոսություն է։ Իսկ ինքնաթիռները muchos էին։ Ուժեղ էին։ Բայց մի հատ «Ստոկս» ականանետը բավական էր, ոչ էլ այսքան զոհ կունենայինք։ Հարկավոր էր ընդամենը երկու ջորի արկերի համար, մեկն էլ ականանետի։ Ա՛յ, այդ ժամանակ իսկական բանակ կլինեինք։ Մի ականանետն ու դրան գումարած մեր այս բոլոր ավտոմատները։ Ու ևս մի ջորի։ Չէ, երկու ջորի, որպեսզի զինամթերքը տեղափոխեին։ Վերջ տուր, ասաց ինքն իրեն։ Դա արդեն հեծելազոր չեղավ։ Վերջ տուր։ Դա արդեն բանակ եղավ։ Շուտով կսկսես լեռնային հրետանու մասին մտածել։
Հետո նա սկսեց խորհել բլրի լանջին սպանված Խուլիանի մասին, որի դիակն հիմա, կապկպված ձիու գավակին, գնում էր առաջապահ հեծելախմբի հետ, և, երբ արևաշող սարալանջից իջան ու մտան մութ սոճուտը, անտառի խավարում նա նորից սկսեց աղոթել ընկերոջ հոգու փրկության համար։
― Ո՜վ սուրբ տիրուհի, մայր գթության, ― սկսեց նա, ― աղբյուր կենաց մերոնց և բերկրանաց և հուսո։ Լո՛ւր ողբոց մերոց և պաղատանաց, որք հեծեմք ի մեջ հովտին արտասվաց․․․
Նա աղոթում էր, մինչ ձիերն անաղմուկ անցնում էին սոճու ասեղնատերևով ծածկված անտառով, իսկ ծառերի բների արանքներից թափանցող լույսը եկեղեցու սյունաշարերի պատրանքն էր ստեղծում։ Նա աղոթում էր ու միաժամանակ հետևում առջևից գնացող դիտակալներին։
Անտառից դուրս եկան Լա Գրանխա տանող դեղին ճանապարհը, և ձիերի սմբակների տակից բարձրացող փոշին կախվեց նրանց վրա։ Փոշին նստեց ձիերի թամբերին լայնակիորեն և երեսնիվայր կապկպած դիակների, վիրավորների ու նրանց կողքով քայլող զինվորների վրա։ Ամեն ինչ ծածկվեց փոշու հաստ խավով։
Այդտեղ էր, այդ կանգնած փոշու մեջ, որ Անսելմոն տեսավ նրանց։ Նա հաշվեց դիակները, վիրավորներին, հետո ճանաչեց Սորդոյի գնդացիրը։ Այդ ժամանակ նա գլխի չընկավ, թե ինչ է երկու ծայրերով ասպանդակներին կապված փաթեթի միջինը, բայց երբ մթանը վերադարձի ճանապարհին եղավ այն բարձունքում, որտեղ Սորդոն մարտի էր բռնվել, հասկացավ, թե ինչ էր պարունակում թիկնոցով փաթաթված երկարավուն բեռը։ Մթության մեջ նա չկարողացավ որոշել, թե ովքեր են եղել Սորդոյի հետ, ուստի և միայն ընկած դիակներն հաշվեց ու գնաց դեպի Պաբլոյի ճամբարը։
Նա միայնակ քայլում էր մթության մեջ և զգում էր, թե ինչպես ռուբերի գոյացրած փոսերը, դիակներն ու բլրի վրա աչքերի առջև բացված տեսարանը սարսուռով են պատել ամբողջ էությունը, և ջանում էր հեռու վանել վաղվա գործի հետ կապված մտքերը։ Նա շտապում էր շուտ հասնել ճամբար ու հաղորդել լուրը։ Քայլում էր ու աղոթում Սորդոյի և նրա ամբողջ խմբի մարդկանց հոգիների փրկության համար։ Պատերազմն սկսվելուց հետո առաջին անգամ նա աղոթում էր։
― Ո՜վ սուրբ կույս, դշխուհի ամենագութ, ― աղոթում էր նա։
Բայց և այնպես նա չկարողացավ վաղվա գործի հետ կապված մտքերից ազատվել։ Եվ մտածում էր, որ կանի այնպես, որ ես միշտ նրա կողքին լինեմ, ու նրա կարգադրությունները լինեն ճշգրիտ, որովհետև ես կարող եմ կորցնել գլուխս, երբ ինքնաթիռներն սկսեն ռմբակոծել։ Օգնի՜ր ինձ, տե՛ր, որ ես կարողանամ ինձ այնպես պահել, ինչպես պարտավոր է մարդն իր վերջին ժամերին։ Օգնի՛ր ինձ, ո՛վ տեր, որ ես կարողանամ տիրապետել իմ ոտքերին և փախուստի չդիմեմ, երբ վրա հասնի դժոխային պահը։ Օգնի՛ր ինձ, տե՛ր, որպեսզի ես կարողանամ տղամարդու նման ինձ պահել վաղվա մարտում։ Խնդրում եմ, տե՛ր, քո օգնությունը, շնորհի՛ր ինձ, մի՛ զլանար, որովհետև ինձ համար շատ է ծանր, և խոստանում եմ այլևս ոչինչ չխնդրել։
Միայնակ քայլում էր խավարում և զգում, թե ինչպես է հոգին թեթևանում աղոթքից, հիմա արդեն վստահ էր, որ վաղն իրեն տղամարդավարի կպահի։ Իջնում էր սարահարթից ու աղոթում Սորդոյի խմբի մարդկանց հոգիների փրկության համար։ Հասել էր պահակակետին։ Ֆերնանդոն ձայն տվեց։
― Ես եմ, ― պատասխանեց Անսելմոն։
― Լավ, ― ասաց Ֆերնանդոն։
― Իմացա՞ր Սորդոյի մասին, ծերուկ, ― հարցրեց Անսելմոն Ֆերնանդոյին, երբ երկուսով կանգնել էին խավարում ժայռերի բացվածքի մեջ։
― Ինչո՞ւ չէ, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Պաբլոն պատմեց։
― Եղե՞լ է վերևում։
― Ինչո՞ւ չէ, ― առանց որևէ խանդավառության ասաց նա։ ― Հեծելազորի հեռանալուց անմիջապես հետո նա գնացել էր այնտեղ։
― Նա պատմե՞ց ձեզ․․․
― Նա մեզ ամեն ինչ պատմեց, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Ինչպիսի բարբարոսներ են այդ ֆաշիստները։ Մենք պետք է Իսպանիայում այդ բարբարոսների վերջը տանք։ ― Նա կանգ առավ, հետո դառնացած ասաց․ ― Արժանապատվություն հասկացողությունը բոլորովին գոյություն չունի նրանց համար։
Մթության մեջ Անսելմոն քմծիծաղեց։ Մի ժամ առաջ նա մտքով իսկ չէր կարող անցկացնել, որ երբևիցե ընդունակ կլինի ժպտալու։ Ա՛յ քեզ Ֆերնանդո, ա՛յ քեզ տարօրինակ մարդ։
― Այո, ― ասաց նա Ֆերնանդոյին։ ― Մենք պետք է նրանց դաստիարակենք։ Մենք պետք է խլենք նրանց ինքնաթիռները, տանկերը, հրանոթները և արժանապատվություն սովորեցնենք։
― Ճիշտ այդպես, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Ես ուրախ եմ, որ դու համաձայն ես ինձ հետ։
Անսելմոն թողեց մենակ նրան իր արժանապատվության հետ ու գնաց դեպի քարայր։
==Գլուխ քսանիններորդ==
Անսելմոն Ռոբերտ Ջորդանին գտավ քարայրում, նա նստած էր տախտակե սեղանի առաջ, Պաբլոյի դիմաց, յուրաքանչյուրի առջև մի բաժակ կար, սեղանի կենտրոնում՝ գինով լի մի թաս։ Ռոբերտ Ջորդանը հանել էր նոթատետրը, մատիտը պահել ձեռքին։ Պիլարն ու Մարիան քարայրի խորքում էին, և Անսելմոն նրանց չտեսավ։ Նրան տարօրինակ թվաց Պիլարի այդտեղ՝ սեղանի մոտ չլինելը, որովհետև չգիտեր, որ կինը դիտմամբ էր մի կողմ տարել աղջկան, որպեսզի նա չլսի խոսակցությունը։
Անսելմոն նոր էր մուտքի տապճակը մի կողմ քաշել ու մտել քարայր, որ Ռոբերտ Ջորդանը գլուխը բարձրացրեց։ Պաբլոն նայում էր սեղանին։ Նա աչքերը սևեռել էր գինու թասին, բայց թասը չէր տեսնում։
― Վերևից եմ գալիս, ― ասաց Անսելմոն Ռոբերտ Ջորդանին։
― Պաբլոն պատմել է մեզ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Վեց դիակ կար բարձունքում, վեցն էլ գլխատված, ― ասաց Անսելմոն։ ― Մութ էր արդեն, որ գնացի։
Ռոբերտ Ջորդանը գլխով արեց։ Պաբլոն նստել էր ու նայում էր գինու թասին, չէր խոսում։ Դեմքի վրա ոչ մի արտահայտություն չկար, իսկ նրա փոքրիկ, խոզի աչքերն այնպես էին սևեռվել գինու թասին, կարծես առաջին անգամ էին տեսնում։
― Նստի՛ր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Անսելմոյին։
Ծերունին նստեց կաշեպատ մի աթոռի վրա, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը կռացավ, սեղանի տակից հանեց Սորդոյի նվիրած վիսկիի շիշը։ Մոտավորապես մինչև կեսը լեցուն էր։ Ռոբերտ Ջորդանը ձգվեց, սեղանի ծայրից վերցրեց մի բաժակ, վիսկի լցրեց ու հրեց Անսելմոյի կողմը։
― Խմի՛ր, ծերուկ, ― ասաց։
Պաբլոն մի պահ հայացքը կտրեց գինու թասից, նայեց Անսելմոյին և աչքերը վերստին սևեռեց թասին։
Անսելմոն կուլ տվեց վիսկին և ռունգերում, աչքերի մեջ ու բերանում այրոց զգաց, հետո երանավետ, հաճելի մի ջերմություն, որ պարուրեց ստամոքսը։ Նա ձեռքի երեսով սրբեց բերանը, նայեց Ռոբերտ Ջորդանին ու ասաց․
― Կարելի՞ է մեկն էլ։
― Ինչո՞ւ չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և նորից լցրեց, բայց այս անգամ բաժակը ոչ թե հրեց, այլ մեկնեց նրան։
Այս անգամ կուլ տալիս Անսելմոն այրոց չզգաց, բայց հաճելի ջերմությունը կրկնապատկվեց։ Վիսկին նոր ավյուն տվեց նրան, ինչպես արյունաքամ մարդուն ֆիզիոլոգիական լուծույթի ներարկումը։
Ծերունին հայացքը վերստին ուղղեց շշին։
― Մնացածը թողնում ենք վաղվան, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հիմա պատմիր ճանապարհի անցուդարձից։
― Մեքենաներ շատ անցան, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բոլորը նշել եմ՝ ոնց որ ասել էիր։ Մի կնոջ հետ էլ պայմանավորվել եմ, նա հիմա նշումներ է անում։ Քիչ հետո կգնամ կիմանամ։
― Հակատանկային հրանոթներ կայի՞ն։ Դրանք ռետինե անիվներ ունեն, փողն էլ ավելի երկար է։
― Այո, ― ասաց Անսելմոն։ ― Չորս բեռնատար անցան։ Չորսի վրա էլ այդպիսի հրանոթներ կային, փողերը ծածկել էին սոճու ճյուղերով։ Ամեն հրանոթի հետ մեքենայի վրա վեց զինվոր կար։
― Ասացիր չո՞րս հրանոթ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Չորս, ― ասաց Անսելմոն։ Նա չէր նայում իր նշումներին։
― Պատմիր տեսնեմ ուրիշ ինչե՞ր են անցել ճանապարհով։
Նա պատմում էր, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը՝ նշում։ Պատմեց սկզբից մինչև վերջ, հերթականությամբ, ամեն ինչ, զարմանալի մի հիշողությամբ, որը բնորոշ է գրել֊կարդալ չիմացող մարդկանց։
Այդ միջոցին Պաբլոն երկու անգամ բաժակը գինի լցրեց։
― Տեսա նաև հեծելազորը, որ Սորդոյի հետ մարտից հետո Լա Գրանխա էր վերադառնում սարերից։
Հետո նա ասաց, թե քանի վիրավոր էր տեսել և քանի սպանված էին տանում թամբերին գցած։
― Թամբերից մեկի վրա մի կապոց կար, այն ժամանակ չհասկացա, թե ինչ է, ― ասաց նա։ ― Հիմա արդեն գիտեմ, որ գլուխներն էին։ Հեծելազորային վաշտ էր, ― շարունակեց նա առանց կանգ առնելու։ ― Մի սպա էր միայն մնացել։ Այն մեկը չէր, որ առավոտյան եկել էր այստեղ, երբ դու նստել էիր գնդացրի ետևը։ Սպանվածներից երկուսը սպա էին, տարբերանշանները տեսա։ Երևի մեկը առավոտվանն էր։ Սպանվածներին երեսնիվայր գցել էին թամբերի վրա, թևերը կախվել էին։ Սորդոյի maquina֊ն էլ էր թամբի վրա, գլուխների հետ։ Փողը ծռված էր։ Այսքան։ ―վերջացրեց։
― Այդքանն էլ բավական է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանն ու բաժակը սուզեց գինու թասի մեջ։ ― Քեզանից բացի ո՞վ է եղել ռազմաճակատի գծի այն կողմը, Հանրապետությունում։
― Անդրեսը և Էլադիոն։
― Այդ երկուսից ո՞րն է ավելի լավ։
― Անդրեսը։
― Ինչքա՞ն ժամանակից նա կարող է հասնել Նավասեռադա։
― Առանց բեռի և զգույշ գնալու դեպքում՝ երեք ժամից։ Մենք ավելի երկար, բայց ապահով ճամփով եկանք, որովհետև պայթուցիկ էինք բերում։
― Իսկ հաստա՞տ կհասնի։
― No se, հաստատ ոչինչ չես կարող ասել։
― Իսկ եթե դու գնա՞ս։
― Ոչ էլ ես։
Ուրեմն ծերուկը կմնա այստեղ, որոշվեց, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը։ Եթե ասեր, որ ինքը հաստատ կհասնի, հաստատ իրեն էլ կուղարկեի։
― Անդրեսը կարո՞ղ է քեզ պես անցնել ճանապարհը։
― Կարող է, նույնիսկ ավելի լավ։ Նա ավելի երիտասարդ է։
― Բայց այս անգամ նա պետք է անպայման տեղ հասնի։
― Եթե ոչ մի բան չպատահի, կհասնի։ Իսկ եթե պատահի․․․ Բոլորին էլ կարող է պատահել։
― Զեկուցագիր եմ ուղարկելու, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես կբացատրեմ, թե որտեղ կարող է գտնել գեներալին։ Նա պետք է գնա դիվիզիայի Estado Mayor:<ref>Շտաբ (իսպ․)։</ref>
― Դիվիզիա և այլն նա չի հասկանա, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ես էլ եմ միշտ շփոթում։ Նրան պետք է գեներալի անունն ասես ու տեղը։
― Գեներալը դիվիզիայի Estado Mayor֊ում կլինի։
― Բայց դա որոշակի՞ տեղ է։
― Իհարկե որոշակի տեղ է, ծերուկ, ― համբերատարությամբ բացատրեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց ամեն անգամ, մինչև մարտն սկսելը, գեներալը նոր տեղ է ընտրում։ Այդ նոր տեղում էլ հաստատվում է շտաբը։
― Ուրեմն հիմա դա որտե՞ղ է։
Անսելմոն հոգնած էր, իսկ հոգնածությունը բթացրել էր նրան։ Բացի այդ, բրիգադ, դիվիզիա, բանակի կորպուս և նման բառերը շփոթ էին առաջացնում գլխում։ Մի ժամանակ զորասյուներ էին, հետո գնդեր, բրիգադներ։ Հիմա և՛ բրիգադ, և՛ դիվիզիա։ Ոչինչ չէր հասկանում։ Եթե տեղ է, ուրեմն որոշակի տեղ պետք է լինի, թե չէ ի՞նչ է դուրս գալիս։
― Հիմա հանգիստ լսիր, ծերուկ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա գիտեր, որ եթե չկարողանա Անսելմոյին հասկացնել, Անդրեսին երբեք չի կարողանա։ Դիվիզիայի Estado Mayor֊ը մի տեղ է, որտեղ գեներալը հաստատվում է, որպեսզի ռազմական գործողությունները ղեկավարի։ Նրա հրամանատարության տակ մի դիվիզիա է, որը բաղկացած է երկու բրիգադից։ Ես չգիտեմ, թե որտեղ է շտաբը, որովհետև մեր գալուց հետո են տեղը որոշել։ Հնարավոր է, որ տեղավորված լինի որևէ քարայրում, կամ ամրածածկ խրամատում, ապաստարանում։ Չորս կողմը լարեր են քաշված լինում։ Անդրեսը պետք է հարցնի, թե որտեղ է գեներալը, որտեղ է դիվիզիայի Estado Mayor֊ը։ Նա պետք է սա հանձնի գեներալին կամ նրա Estado Mayor֊ի պետին, կամ էլ նրան, ում անունը որ սրա վրա գրված կլինի։ Սրանցից մեկնումեկը տեղում կլինի, եթե մյուսները գնացած լինեն հարձակման նախապատրաստական աշխատանքներն ստուգելու։ Հիմա հասկացա՞ր։
― Այո։
― Ուրեմն գնա կանչիր Անդրեսին, իսկ ես գրեմ ու կնքեմ այս կնիքով։ ― Նա ցույց տվեց ՌՀԾ֊ի փոքրիկ, կլոր, փայտե կոթիկով կնիքն ու հիսունցենտանոց մետաղադրամի մեծությամբ թիթեղյա տուփի մեջ դրված թանաքի բարձիկը։ Դրանք միշտ գրպանում էր պահում։ ― Այս կնիքը որ տեսնեն, լրիվ կվստահեն։ Հիմա կանչիր Անդրեսին, որպեսզի բացատրեմ։ Պետք է շտապ տեղ հասցնի, բայց անհրաժեշտ է, որ լավ հասկանա անելիքը։
― Եթե ես հասկացա, նա էլ կհասկանա։ Բայց պետք է ավելի պարզ բացատրես։ Այդ շտաբներից ու դիվիզիաներից գլուխս կորցնում եմ։ Ինձ միշտ էլ որոշակի տեղ են ուղարկել, ասենք այսինչ տունը։ Նավասեռադայում հրամանատարը հին պանդոկում է։ Գուադառամայում՝ պարտեզի մեջ գտնվող մի տան մեջ։
― Այս գեներալը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― ռազմաճակատի գծին շատ մոտիկ մի տեղ է լինելու։ Գետնափորում կլինի, որպեսզի պատսպարվի ինքնաթիռների ռմբակոծություններից։ Անդրեսը կհարցնի ու հեշտությամբ կգտնի, միայն թե իմանա, թե ինչ է հարցնելու։ Այս գրությունս որ ցույց տա, բավական է։ Հիմա շուտ արա կանչիր, որովհետև սա շատ արագ պետք է տեղ հասցվի։
Անսելմոն քաշեց մուտքի ծածկոցն ու դուրս եկավ։ Ռոբերտ Ջորդանն սկսեց գրել նոթատետրում։
― Լսի՛ր, Ingles, ― ասաց Պաբլոն՝ նայելով ուղիղ գինու թասին։ ― Ընկճվելու կարիք չկա։ Առանց Սորդոյի մեր ունեցած մարդիկ լրիվ բավական են, կարող ենք և՛ պահակակետերը գրավել, և՛ քո կամուրջը պայթեցնել։
― Լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանն ու շարունակեց գրել։
― Լրիվ բավական են, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ես այսօր հիացա քո խոհեմությամբ, Ingles, ― ասաց Պաբլոն նայելով գինու թասին։ ― Ես կարծում եմ, որ դու շատ placardia<ref>Խորամանկություն (իսպ․):</ref> ունես։ Դու ինձանից ավելի խորամանկ ես։ Ես քեզ վստահում եմ։
Ռոբերտ Ջորդանի ուղեղը ամբողջովին կենտրոնացել էր Գոլցին ուղարկվելիք զեկուցագրի վրա։ Նա ջանում էր հնարավորին շատ քիչ բառեր օգտագործելով բացարձակապես համոզիչ ձևով ցույց տալ իրերի վիճակը, որպեսզի հարձակման օրը փոխեն, բայց և չմտածեն, որ նա հանձնարարության հետ կապված վտանգից վախենալու պատճառով է գրում դա, հասկանան, որ նա ուզում է պարզապես տեղյակ պահել իրադրությանը։
― Ingles, ― ասաց Պաբլոն։
― Գրում եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանն առանց հայացքը բարձրացնելու։
Երևի պետք է երկու օրինակով ուղարկեի, մտածեց նա։ Բայց որ երկուսին ուղարկեմ, եղած մարդիկ չեն հերիքի կամուրջը պայթեցնելու համար, եթե այնուամենայնիվ հարկ լինի պայթեցնել։ Ես ինչ իմանամ, թե այս հարձակումն ինչ նպատակ է հետապնդում։ Գուցե սոսկ զորախաղ է։ Գուցե այս ձևով փորձում են թշնամու զորքերը մյուս ճակատներից այս կողմ քաշել։ Թերևս հյուսիսի ինքնաթիռներն են ուզում այս կողմ քաշել։ Գուցե դրա համար է այս ամենը։ Թերևս ոչ մի հաջողության ակնկալիք էլ չունեն։ Ի՞նչ իմանամ։ Սա Գոլցին ուղղված իմ զեկուցագիրն է։ Ես կամուրջը չեմ պայթեցնի, մինչև հարձակումը չսկսվի։ Ինձ տրված հրամանը պարզ է, եթե հարձակումը չկայանա, ես ոչ մի բան չեմ պայթեցնելու։ Բայց մարդկանց, թեկուզ և նվազագույն, անհրաժեշտ մի քանակություն պետք է լինի, որպեսզի ես կարողանամ ինձ տրված հրամանը կատարել։
― Դու ի՞նչ էիր ասում, ― հարցրեց Պաբլոյին։
― Որ վստահում եմ քեզ, Ingles, ― ասաց՝ շարունակելով խոսքն ուղղել գինու թասին։
Եթե կարողանայի ես էլ նույնը ասել, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա շարունակեց գրել։
