Changes
/* Գլուխ 17 */
== Գլուխ 17 ==
― Ջի՛մ,― ասացի ես,― ահա այնտեղ նստողները Յուելները չե՞ն։
― Շը՜շ,― ասաց Ջիմը։― Միստեր Թեյթը ցուցմունք է տալիս։
Միստեր Թեյթը այսպիսի օրվա համար զուգվել-զարդարվել էր։ Նրա հագին մի շատ սովորական կոստյում էր, այնպես որ նա նմանվել էր այդտեղ գտնվող մյուս մարդկանց․ ո՛չ երկարաճիտք կոշիկներ, ո՛չ կաշվե բաճկոն, ո՛չ էլ փամփշտակալներով գոտի։ Այդ պահից արդեն ես դադարեցի վախենալ նրանից։ Նա նստել էր վկաների թիկնաթոռին, քիչ առաջ կռացած, ձեռքերը սեղմած ծնկների արանքը և ուշադիր լսում էր գավառային դատախազին։
Այդ դատախազին՝ միստեր Ջիլմերին, մենք գրեթե չգիտեիք։ Նա Էբբոտսվիլից էր․ մենք նրան տեսնում էինք միայն դատական նստաշրջանների ժամանակ, այն էլ հազվադեպ, որովհետև սովորաբար ինձ և Ջիմին դատարանը քիչ էր հետաքրքրում։ Միստեր Ջիլմերը ճաղատ էր, հարթ սափրված դեմքով, նրան կարելի էր համարել և՛ քառասուն տարեկան, և՛ վաթսուն։ Այժմ նա կանգնած էր թիկունքը մեզ արած, բայց մենք գիտեինք, որ նրա մի աչքը շիլ էր, և նա հմտորեն օգտագործում էր այդ։ Նա քեզ իսկի չի էլ նայում, բայց թվում է հայացքով ծակում է, և այդ պատճառով ատենակալներն ու վկաները նրանից վախենում են։ Ատենակալները ենթադրում են, թե նա խստորեն իրենց է հետևում և ջանում են ուշադիր լսել, և վկաները նույնպես։
― ․․․ սեփական խոսքերով, միստեր Թեյթ,— ասաց նա։
— Այսպես ուրեմն,— ասաց միստեր Թեյթը, նայելով ծնկներին և շոշափեց ակնոցը,— ինձ կանչեցին․․․
― Միգուցե դուք ցանկանայիք դիմել ատենակալներին, միստեր Թեյթ։ Շնորհակալություն։ Ձեզ ո՞վ կանչեց։
— Ինձ կանչեց Բոբը․․․ այսինքն, հա՛, ինչ էի ասում, ահա՛ նա՝ միստեր Բոբ Յուելը, դա երեկոյան էր․․․
― Այդ ե՞րբ, սըր։
― Երեկոյան, նոյեմբերի քսանմեկին,— ասաց միստեր Թեյթը,։— Ես հենց այդ ժամանակ պատրաստվում էի տուն գնալ, երբ ինձ մոտ մտավ Բո․․․ միստեր Յուելը, իրեն կորցրած, և ասաց՝ շուտ գնանք, մի սևամորթ բռնաբարել է աղջկաս։
― Եվ դուք գնացի՞ք։
― Դե, իհարկե։ Թռա մեքենան և սլացա։
― Եվ ի՞նչ տեսաք դեպքի վայրում։
— Աղջիկը պառկած էր առջևի սենյակի հատակին՝ որ ներս ես մտնվում՝ դեպի աջ։ Նա կարգին ծեծված՝ էր, ես օգնեցի նրան ոտքի ելնելու, և նա դեմքը ջրով ողողեց, այնտեղ, անկյունում դույլ կար դրված, և ասաց, որ արդեն մի փոքր լավ է զգում։ Ես հարցրի՝ ո՞վ է նրան վիրավորել, նա ասաց Թոմ Ռոբինսոնը․․․
Դատավոր Թեյլորը, որ մինչ այդ ուշադրությամբ եղունգներին էր նայում, գլուխը բարձրացրեց, ասես առարկության սպասելով, բայց Ատտիկուսը լռեց։
― Ես հարցրի՝ այդ Ռոբինսո՞նն է նրան այդպես ծեծել։ Եվ նա պատասխանեց՝ այո։ Ես հարցրի՝ դու չկարողացա՞ր դիմադրել, նա պատասխանեց՝ ոչ։ Այդ ժամանակ ես գնացի Ռոբինսոնի ետևից և նրան բերեցի Յուելների մոտ։ Աղջիկը ճանաչեց ու ասաց՝ հենց նա է, որ կա, ես էլ Ռոբինսոնին ձերբակալեցի։ Ահա և բոլորը։
― Շնորհակալություն,— ասաց միստեր Ջիլմերը։
Դատավոր Թեյլորը ասաց․
― Հարցեր կա՞ն, Ատտիկուս։
― Այո՛,— ասաց իմ հայրը։
Նա նստել էր իր սեղանի մոտ, ոչ թե մեջտեղում, այլ մի կողմում, ոտքը գցած ոտքին, նա մի ձեռքը դրել էր աթոռի թիկնակին։
― Իսկ դուք բժիշկ կանչեցի՞ք, շերիֆ,— հարցրեց Ատտիկուսը։— Կամ էլ գուցե մեկ ուրիշն է կանչել։
― Ո՛չ, սըր,— ասաց միստեր Թեյթը։
― Ոչ ոք բժիշկ չկանչե՞ց։
― Ո՛չ, սըր,— կրկնեց միստեր Թեյթը։
― Ինչո՞ւ,— հարցրեց Ատտիկուսը ձայնը մի փոքր բարձրացնելով։
― Շատ պարզ։ Դա պետք չէր, միստեր Ֆինչ։ Նա կարգին ծեծված էր։ Իսկույն երևում էր, որ բանը բանից անցել էր։
― Բայց դուք բժիշկ չկանչեցի՞ք։ Եվ մինչդեռ դուք այնտեղ էիք, որևէ մեկը չգնա՞ց բժշկին կանչելու և բժիշկ չբերե՞ց, և ոչ էլ աղջկա՞ն տարավ բժիշկի մոտ։
― Ո՛չ, սըր․․․
Այդտեղ միջամտեց դատավոր Թեյլորը։
― Նա արդեն երեք անգամ ձեր հարցին պատասխանեց, Ատտիկուս։ Նա բժիշկ չի կանչել։
― Ես միայն ուզում էի համոզվել,— ասաց Ատտիկուսը, և դատավորը ժպտաց։
Ջիմի ձեռքը, որ մինչև այդ հանդարտ, վերնասրահի բազրիքին էր, այդ միջոցին հանկարծ կառչեց բազրիքից, և Ջիմը աղմուկով շնչեց։ Ես նայեցի ցած, դահլիճին, այնտեղ առանձնապես ոչ ոք չէր հուզվել, և մտածեցի, որ Ջիմը չեղած տեղից ողբերգություն է սարքում։ Դիլլը լսում էր հանդարտ, և արժանապատիվ Սայքսը նրա կողքին՝ նույնպես։
― Ի՞նչ պատահեց,— շշուկով հարցրի ես, բայց Ջիմը միայն հերսոտ ֆշշաց։
― Շերի՛ֆ,— ասաց Ատտիկուսը,— դուք ասում եք, որ աղջիկը խիստ ծեծված էր։ Այսինքն՝ ինչպե՞ս։
― Ինչպե՞ս թե․․․
― Դուք պարզապես նկարագրեցե՛ք, Հեկ, դուք ինչպիսի՞ վնասվածքներ նկատեցիք։
― Դեմքը վնասված էր։ Եվ ձեռքերին էլ արմունկից վեր կապտած տեղեր կային, չէ՞ որ կես ժամ անցել էր արդեն։
― Որտեղի՞ց գիտեք։
Միստեր Թեյթը քթի տակ ծիծաղեց․
― Ներեցեք, ես այդ նրանց ասածի համաձայն․․․ հապմենայն դեպս, նա կարգին ծեծված էր, երբ ես այնտեղ գնացի։ Եվ աչքի տակին էլ մեծ, կապտած ուռուցք։
― Որ աչքի տակ։
Միստեր Թեյթը աչքով արեց ու երկու ձեռքով մազերը շփեց․
― Թողեք մտածեմ,— ասաց նա ոչ բարձր և նայեց Ատտիկուսին, ասես զարմացած, թե ինչպիսի մանրուքներ է հարցնում։
― Թերևս հիշեք,— ասաց Ատտիկուսը։
Միստեր Թեյթը մատը մեկնեց ուղիղ իր առջև գտնվող ինչ֊որ աներևույթ մեկին և ասաց․
― Ձախ աչքը։
― Մի րոպե, շերիֆ,— ասաց Ատտիկուսը։— Ձախ աչքը՝ այդ այն դեպքում, երբ նա կանգնած է ձեր առջև՞, թե երբ նայում է նույն կողմը ինչ որ դուք։
― Հը՜մ, այո, ճիշտ է,— ասաց միստեր Թեյթը,— ուրեմն այդ աջն էր։ Նրա աջ աչքն էր քերծված, միստեր Ֆինչ։ Հիմա հիշեցի, և այտը, և այդ կողմը ամբողջովին ճմլված էր և ուռած։
Միստեր Թեյթը նորից աչքը թարթեց, ասես հանկարծ ինչ֊որ բանում գլխի ընկավ։ Շրջվեց և նայեց Թոմ Ռոբինսոնին։ Թոմ Ռոբինսոնը ասես զգալով նրա հայացքը, գլուխը բարձրացրեց։
Ատտիկուսը, երևում է, նույնպես ինչ֊որ հասկացավ, և կտրուկ տեղից ելավ։
— Շերիֆ, կրկնեցեք, խնդրեմ, այն, ինչ ասացիք։
— Ես ասացի՝ նրա աջ աչքն էր քերծված։
― Այդ չէ․․․
Ատտիկուսը մոտեցավ քարտուղարի սեղանին, կռացավ և սկսեց նայել, թե ինչպես էր նրա ձեռքը արագությամբ սահում թդթի վրայով։ Քարտուղարը կանգ առավ, թերթեց սղագրած ծոցատետրը և կարդաց․
«Միստեր Ֆինչ, հիմա հիշեցի, և այտը, և այդ կողմը ամբողջովին ճմլված էր և ուռած»։
Ատտիկուսը ուղղվեց և նայեց միստեր Թեյթին։
― Կրկնեցեք, խնդրեմ, Հեկ, ո՞ր կողմը։
― Աջ կողմը, միստեր Ֆինչ։ Բայց կապտած տեղեր էլ կային, այդ մասին նույնպե՞ս ասեմ։
Ատտիկուսը, երևում է, արդեն ուզում էր նոր հարց տալ, բայց միտքը փոխեց և ասաց․
― Այո, ուրեմն էլի՞ ինչ կապտած տեղեր կային։
Եվ մինչդեռ միստեր Թեյթը պատասխանում էր, Ատտիկուսը դարձավ Թոմ Ռոբինսոնին, ասես ցանկանալով ասել՝ սա ի՞նչ նորություն է։
― ․․․ ձեռքերը ամբողջովին կապտած էին և քերծված, և պարանոցն էլ ցույց տվեց։ Կոկորդի վրա մատների տեղը դրոշմված մնացել էր․․․
― Կոկորդի վրա։ Եվ ետևի կողմից նույնպե՞ս։
— Բոլոր կողմերից, միստեր Ֆինչ, և զարմանալի էլ չէ։
― Ահա թե ինչ։
— Դե, իհարկե, սըր, նրա պարանոցը բարակ է, ով էլ ասես կարող է հուպ տալ և․․․
― Խնդրեմ հարցերին պատասխանել՝ «այո» կամ «ոչ», շերիֆ,— չոր ասաց Ատտիկուսը, և միստեր Թեյթը լռեց։
Ատտիկուսը նստեց իր տեղը և նշան արեց դատախազին, սա էլ գլխով արեց դատավորի կողմը, դատավորն էլ միստեր Թեյթին, և նա անշնորհք տեղից վեր կացավ, վկաների տեղից իջավ։
Ցածը, դահլիճում մարդիկ շարժում էին գլուխները, ոտները քստքստացնում, մանկիկներին բռնում ավելի վեր, իսկ մի քանի փոքրիկների վազեցնելով դուրս տարան դահլիճից։ Մեր ետևում նեգրերը կամացուկ փսփսում էին։ Դիլլը արժանապատիվ Սայքսին հարցրեց, բանն ինչո՞ւմն է, բայց նա ասաց՝ չգիտե։ Առայժմ որ չափազանց ձանձրալի էր, ոչ ոք չէր բղավում և չէր սպառնում, դատավորները միմյանց հետ չէին վիճում, ամեն ինչ ընթանում էր այնքան պարզ ու առօրյա, ես կասեի՝ ի հիասթափություն բոլոր հավաքվածների։ Ատտիկուսը իրեն պահում էր այնքան խաղաղ և բարյացակամ, կարծես դատավարությունը գնում էր մի ինչ֊որ դատարկ բանի շուրջը։ Նա մի առանձնահատուկ շնորհք ուներ հանդարտեցնելու տաքացած կրքերը, այնպես, որ բռնաբարության այս գործը ևս ստացվեց չոր, ձանձրալի որպես քարոզ։ Ես այլևս սարսափով չէի հիշում գոմի և օղու տհաճ հոտերը, քնատ, մռայլ անծանոթ մարդկանց, խավարում հնչող խռպոտ ձայնը՝ «Միստեր Ֆինչ։ Նրանք գնացի՞ն»։ Ցերեկվա լույսի տակ մեր ծանր երազը ցրվեց, ամեն ինչ կվերջանա բարեհաջող։
Ժողովրդի մեջ բոլորն էլ իրենց զգում էին նույնքան անբռնազբոսիկ, որքան և դատավոր Թեյլորը, բոլորը, բացի Ջիմից, նա բազմանշանակալից քմծիծաղ տվեց, նայեց շուրջը և ինչ-որ բան ասաց ուղղակի և անյուղղակի հանցանշանների մասին— ա՜յ թե զարմացնում է իրեն,― ասացի մտքումս։
― Ռոբերտ Լի Յուել,— բարձր կանչեց դատարանի քարտուղարը։
Տեղից ցատկեց բենտամյան աքաղաղի նման մեկը, հպարտ տեսքով, հանդիսավոր քայլեց դեպի վկաների տեղը, նրա վիզը նույնիսկ կարմրեց, երբ որ լսեց իր անունը։ Եվ երբ նա շրջվեց և սկսեց սուրբ գրքի վրա երդվել, մենք տեսանք, որ նրա դեմքն էլ էր ամբողջովին կարմիր։ Եվ մազաչափ անգամ նման չէ գեներալին, ի պատիվ որի նրան անուն էին դրել։ Ճակատի վրա ցցված է ցանցառ, նոր լվացած մազերի փունջը, քիթը բարակ, սուր և փայլում է, իսկ կզակ գրեթե չի երևում, այն բոլորովին ձուլվում է բարակ, կնճռոտ վզին։
― ․․․ և թող ինձ օգնական լինի աստված,— խռպոտ կռկռաց նա։
Մեյկոմբի նման փոքրիկ քաղաքները միշտ էլ ունեն իրենց Յուելները։ Քաղաքական և ոչ մի մակընթացություն կամ տեղատվություն չեն փոխում նրանց վիճակը, այդպիսի ընտանիքները իրենց գավառում ապրում են հյուրի նման, նրանց համար բոլորը մեկ է՝ գավառը բարգավաճում է, թե խոր անկում ապրում։ Դպրոցական ամենախիստ տեսուչն անգամ անկարող է ստիպելնրանց բազմաթիվ շառավիղներին, որ դպրոց հաճախեն։ Եվ ոչ մի սանիտարական հսկիչ չի կարող նրանց ազատել այլասերության հետքերից, ամեն տեսակի միջատներից ու հիվանդություններից, որոնք միշտ ծունկի են բերում նրան, ով ապրում է կեղտի մեջ։
Մեյկոմբի Յուելները ապրում էին քաղաքային աղբանոցից այն կողմ, նախկին նեգրական խրճիթում։ Փայտաշեն պատերը ամբողջովին կարկատված էին թիթեղի կտորտանքով, տանիքը կղմինդրի փոխարեն ծածկված էր պահածոների տափակեցրած բանկաներով, և միայն ընդհանուր գծերով կարելի էր գուշակել, թե այդ հյուղակը ինչպիսին էր եղել նախկինում— չորս քառակուսի, փոքրիկ խուցեր, որոնք բոլորը բացվում էին մի երկար ու նեղ հաշտի վրա, խրճիթը անճոռնի ձևով կանգնած էր չորս անհավասար ավազաքարի գուղձերի վրա։ Լուսամուտները լուսամուտներ չէին, այլ պարզապես ծակեր, ամռանը դրանց վրա քաշում էին կեղտոտ շղարշներ, որպեսզի աղբակույտերի վրա վխտացող ճանճերը ներս չլցվեն։
Ճանճերի բանը լավ չէր, որովհետ և Յուելները ամեն օր տակնուվրա էին անում աղբակույտերը և այն, ինչ այնտեղ գտնում էին (ինչ որ ուտել հնարավոր չէր), կրում էին դեպի հյուղակը։ Թվում էր, թե այդտեղ խաղ էր անում մի խելառ երեխա, ցանկապատի փոխարեն ցցված էին ծառի ճյուղեր, մաշված ցախավելի պոչեր, և զանազան նման բաներ, ու այդ ամենը պսակված էին ժանգոտ մուրճերով, ծռված փոցխերով, կոտրված բահերով, կացիններով, բրիչներով, ձողերին փաթաթված փշալարի կտորտանքով։ Այդ ցանկապատի ետևում երևում էր կեղտոտ բակը, ուր կոճղերի ու քարերի վրա տեղավորված ու շարված էին հինավուրց «ֆորդի» խղճուկ մնացորդներ, ջարդված ատամնաբուժական թիկնաթոռ, Նոյի տարվա սառցարան և ամեն, ամեն ինչ՝ պատառոտված ոտնաման, իր դարն ապրած ռադիոընդունիչ, նկարի շրջանակներ, պահածոյի տուփեր, և շուրջը ամենուր փութաջան քուջուջ անող լղար, շիկավուն հավեր։
Ի միջի այլոց, այդ բակի մի անկյունը իր տեսքով ամբողջ Մեյկումբը տարակուսանքի մեջ էր գցել։ Ցանկապատի երկարությամբ իրար կողքի շարված էին վեց էմալե դույլեր, որոնց էմալը ամբողջովին թափված էր, իսկ դրանց մեջ փարթամորեն աճել էին ալ խորդենիներ, այնպես հոգածու խնամված, կարծես նրանք պատկանելիս լինեին միսս Մոդի Էտկինսոնին (եթե, իհարկե, միսս Մոդին արժանի համարեր պարտեզում ունենալ ինչ֊որ խղճուկ խորդենի)։ Ասում էին, որ դրանք աճեցրել էր Մեյելլա Յուելը։
Ոչ ոք կարգին չգիտեր, թե այդ տանը որքան երեխա կար։ Ոմանք ասում էին՝ վեց, ոմանք՝ ինը. երբ որևէ մեկը անցնում էր մոտակայքով, պատուհաններում միշտ մրոտ, կեղտոտ կերպարանքներ հին ցցված լինում։ Ասենք, մոտակայքով ոչ ոք չէր էլ անցնում, թերևս միայն ծննդին, երբ ծխական խորհուրդը նվերներ էր բաժանում աղքատներին, իսկ քաղաքագլուխը խնդրում էր մեզ մի փոքր օգնել քաղաքային աղբահավաքին, և մենք ինքներս էինք դեպի աղբանոց կրում արդեն թափվող տոնածառերը և ամեն տեսակի անպետքություններ, որ մնացած էին լինում տոնից հետո։
Անցյալ տարվա ծննդին Ատտիկուսը մեզ էլ տարավ իր հետ։ Ճանապարհը խճուղուց բաժանվելով, վազում էր աղբանոցի մոտով դեպի նեգրական փոքրիկ ավանը, որը սկսվում էր Յուելների տան ետևից, հարյուր յարդ հեռավորությունից։ Աղբանոցը կարելի էր գնալ խճուղով, կամ էլ գնալ մինչև ավանը և արդեն դրանից հետո թեքվել․ համարյա բոլորն էլ այդ ճանապարհն էին ընտրում, այսինքն այն, որն անցնում էր նեգրական տնակների մոտով։ Դեկտեմբերյան ցուրտ աղջամուղջին նեգրական այդ տնակները թվում էին մաքուր, կոկլիկ, կապտավուն բարակ ծուխը բարձրանում էր ծխնելույզներից, դռները բաց էին, և թեժ կրակից, որ բոցկլտում էր օջախում, վառ ցոլքեր էին ընկնում շուրջը։ Ցրտաշունչ օդում տարածվել էր այնքան դուրալի տապակվող հավի հոտը, որ կարմրեցնում էին խրթխրթալու աստիճանի տժտժացող խոզաճարպով։ Ես և Ջիմը տարբերում էինք նաև տապակած սկյուռի հոտը, իսկ մեր հայրը՝ նաև ճագարի և պարկամկան հոտը, քաղաքից հեռու մեծանալը իզուր չէր անցել, սակայն այդ բոլոր բույրերը ցրվում էին, երբ մենք վերադառնում էինք Յուելների տան մոտով։
Մարդը, որ այժմ կանգնած էր վկաների պատվանդանին, իր մերձավոր հարևանների համեմատությամբ միայն մի առավելություն ուներ՝ եթե նրան երկար տրորեին կպրե օճառով և եռման ջրով, նրա մաշկը կսպիտակեր։
― Դուք միստեր Ռոբերտ Յուե՞լն եք,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։
― Իբրև թե ինքներդ չգիտեք,— պատասխանեց վկան։
Միստեր Ջիլմերը ուշադրությունը լարած ուղղվեց, և ես նրան խղճացի։ Երևի ժամանակն է որոշ բաներ բացատրելու։ Ես լսել էի, որ դատավորների երեխաները տեսնելով, թե իրենց ծնողները դաաարանում ինչպիսի համառությամբ են վիճում, սկսում էին մտածել, թե հակառակ կողմի փաստաբանը իրենց հոր անձնական թշնամին է, և ծանր ապրումներ էին ունենում, կողմերի կատաղի հարձակումները տեսնելով, իսկ հետո նրանց զարմանքին չափ ու սահման չէր լինում, երբ առաջին իսկ ընդմիջումին հայրը դուրս էր գալիս՝ թև֊թևի տված այն մարդու հետ, որը քիչ առաջ նրան չարչարում էր։ Ես և Ջիմը այդ հարցում մոլորություններ չունեինք։ Մեր հայրը գործը շահեր, թե տանուլ տար, դա մեզ համար ողբերգություն չէր։ Ցավոք սրտի, ես չեմ կարող նկարագրել այդ թեմայով տեղի ունեցած մեր ծանր ապրումները, քանի որ չեն եղել, իսկ եթե փորձեմ էլ, սուտ կլինի։ Մենք, իհարկե, իսկույն նկատեցինք, որ եթե վեճը դառնում էր բավականաչափ թունոտ, քան պահաջվում էր պրոֆեսիոնալ էթիկան, այդպես լինում է այն դեպքում, երբ ելույթ է ունենում ուրիշ փաստաբան և ոչ մեր հայրը։ Ես իմ կյանքում չեմ լսել, որ Ատտիկուսը ձայնը բարձրացներ, եթե միայն վկայի ականջները ծանր չէին։ Միստեր Ջիլմերը իր գործն էր անում, Ատտիկուսը՝ իր։ Ի լրումն դրա, Յուելը Ջիլմերի վկան էր և կարող էր պատասխանել նրան քիչ ավելի հարգանքով։
― Դուք Մեյելլա Յուելի հա՞յրն եք,— դիմեց միստեր Ջիլմերը հաջորդ հարցով։
― Միգուցե և ոչ, միայն թե հիմա արդեն դա չես կարող իմանալ, չէ որ մայրը մեռել է,— եղավ պատասխանը։
Դատավոր Թեյլորը տեղում շարժվեց, նա դանդաղ շրջեց իր պտտվող թիկնաթոռը և բարեհոգությամբ նայեց վկային։
― Դուք Մեյելլա Յուելի հա՞յրն եք,— կրկնեց նա հարցը, բայց այնպիսի ձայնով, որ դահլիճում դադարեցին ծիծաղելուց։
― Այո, սը՛ր,— հեզ պատասխանեց Յուելը։
Դատավոր Թեյլորը մի քիչ մեղմացած հարցրեց․
― Այսօր դուք առաջին անգա՞մն եք դատարանում լինում։ Կարծեմ առաջներում ձեզ այստեղ չեմ տեսել։— Յուելը գլխով արեց, այսինքն՝ այո, առաջին անգամն է, և դատավորը շարունակեց,— այսպես ուրեմն, եկեք պայմանավորվենք։ Քանի դեռ ես եմ այստեղ դատավոր, այս դահլիճում ոչ ոք չպիտի արտասանի որևէ անվայել արտահայտություն և ոչ մի առիթով։ Հասկանալի՞ է։
Յուելը գլխով արեց, բայց ես հավատացած չէի, թե նա իսկապես հասկացավ։ Դատավորը հառաչեց և ասաց․
― Շարունակեցեք, միստեր Ջիլմեր։
― Շնորհակալություն, սըր։ Միստեր Յուել, դուք այնքան բարի չէի՞ք գտնվի, որպեսզի մեզ ձեր խոսքերով պատմեիք, թե ինչ է տեղի ունեցել նոյեմբերի քսանմեկի երեկոյան։
Ջիմը քմծիծաղ տվեց և ճակատի մազափունջը ետ գցեց, «Ձեր խոսքերով», դա միստեր Ջիլմերի մշտական նախաբանն էր։ Մենք հաճախ մտածում էինք, թե նրա կարծիքով էլ ո՞ւմ խոսքերով կարող է վկան խոսել։
― Էսպես ուրեմս, քսանմեկի երեկոյան գալիս եմ անտառից չռփու կապոցով, հասա ցանկապատին, մեկ էլ լսում եմ՝ Մեյելլան տանը վժժում է, ոնց որ մորթվող խոզ․․․
Այստեղ դատավոր Թեյլորր շեշտակի նայեց վկային, բայց երևում է, որոշեց, որ այդ խոսքերը դիտավորյալ չէին ասված, քնահար ձայնով միայն հարցրեց․
― Օրվա ո՞ր ժամն էր, միստեր Յուել։
― Հենց մայրամուտից առաջ։ Ուրեմս, լսում եմ, որ Մ եյելլան վժժում է էնպես, որ սատանեն անգամ կխլանա․․․— և միստեր Յուելի լեզուն կապ ընկավ դատավորի սպառնալի հայացքի տակ։
― Եվ այսպես, նա բարձր բղավում էր,— հուշեց միստեր Ջիլմերը։
Մի ստեր Յուելը շփոթված նայեց դատավորին։
― Դե, ես էլ լսելով, թե նա ոնց է ճղավում, չոփին թափեցի ու ինչքան ուժ ունեի վազեցի, թռա ցանկապատի վրայով, մի կերպ փշալարից պոկվեցի, վազեցի դեպի լուսամուտը և տեսա․․․ — Յուելը ամբողջովին կարմրատակեց, ուղղվեց, մատը մեկնեց դեպի Ռոբինսոնը,— տեսա, որ էդ սևամորթը տակն է դրել իմ Մեյելլային․․․
Միստեր Թեյլորի ներկայությամբ դատարանի դահլիճում միշտ լռություն էր տիրում և հազվադեպ էր պատահում, որ նա գործի դներ իր մրճիկը, բայց այդտեղ նա սեղանը թակում էր ամբողջ հինգ րոպե։ Ատտիկուսը մոտեցավ Թեյլորին և նրան ինչ-որ բան ասաց, միստեր Հեկ Թեյթը՝ շրջանի առաջին պաշտոնական դեմքը, կանգնած էր նստարանների միջև և լեփ-լեցուն դահլիճին կարգի էր հրավիրում։ Մեր ետևում նստած նեգրերի մեջ խուլ քրթմնջյուն անցավ։
Արժանապատիվ Սայքսը իմ և Դիլլի վրայով կռացավ դեպի Ջիմը, բռնեց նրա թևքից։
― Մի ստեր Ջիմ,— ասաց նա,— լավ կլիներ, որ դուք միսս Ջին Լուիզային տանեիք տուն։ Միստեր Ջիմ, դուք ինձ լսո՞ւմ եք։
Ջիմը գլուխը շրջեց իմ կողմը։
― Գնա տուն, Մեծաչքանի։ Դիլլ, նրան տուն տար։
― Հապա փորձի՛ր ինձ ստիպել,— ասացի ես, ուրախությամբ հիշելով Ատտիկուսի փրկարար բացատրությունը։
Ջիմը կատաղած նայեց ինձ։
― Ես կարծում եմ վնաս չունի, ձերդ արժանապատվություն։ Նա, միևնույն է, ոչինչ չի հասկանում։
Ես մահացու վիրավորված էի․
― Խնդրեմ, շատ չփքվես։ Ես ամեն ինչ էլ հասկանում եմ և քեզանից ոչ պակաս։
― Դե լավ, հերիք է խոսես։ Նա այդ չի հասկանում, ձերդ արժանապատվություն, նա դեռ ինը տարեկան էլ չկա։
Արժանապատիվ Սայքսի սև աչքերում տագնապ կար։
― Իսկ միստեր Ֆինչը գիտե՞, որ դուք բոլորդ այստեղ եք։ Միսս Ջին Լուիզայի համար սա անհամապատասխան գործ է, և հենց ձեզ համար էլ, երիտասարդներ։
Ջիմը գլուխն օրորեց.
― Մենք շատ հեռու ենք, նա մեզ չի տեսնի։ Եվ դուք էլ մի անհանգստացեք, ձերդ արժանապատվություն։
Ես գիտեի՝ Ջիմը կհաղթի, նրան այժմ և ոչ մի ուժ չի կարող ստիպել, որ դուրս գա դահլիճից։ Մի որոշ ժամանակ ես և Դիլլը կարող էինք ապահով լինել, բայց եթե Ատտիկուսը գլուխը բարձրացնի, մեզ կարող է նկատել։
Դատավոր Թեյլորը անողոք խփում էր մրճիկով, իսկ միստեր Յուելը ինքնագոհ տեղավորվեց վկաների թիկնաթոռին և հիանում էր իր սարքած տեսարանով։ Բավական էր երկու խոսք ասեր, որ այդ անհոգ հասարակությունը, որը եկել էր այստեղ զվարճանալու, փոխվեր մռայլ, լարված ամբոխի, որը քրթմնջում էր՝ դանդաղ հանդարտվելով, ասես հիպնոսանալով հետզհետե թուլացող մրճիկի հարվածներից, և, վերջապես, դատարանի դահլիճում լսելի էր միայն կամացուկ՝ տը՛կ, տը՛կ, տը՛կ, կարծես դատավորը աթոռին թեթևակի խփելիս լիներ մատիտով։
Դատավոր Թեյլորը համոզվեց, որ հասարակությունը նորից հնազանդվեց, թիկն տվեց աթոռին։ Հանկարծ ակնհայտ դարձավ, որ նա հոգնել է, և որ արդեն շատ տարիներ ունի կռնակին, իզուր չէ Ատտիկուսն ասել, թե նա և միսիս Թեյլորը այնքան էլ հաճախ չեն համբուրվում, երևի Թեյլորն արդեն յոթանասունին մոտ է։
― Ինձ խնդրեցին՝ դահլիճն ազատել հասարակությունից կամ ծայրահեղ դեպքում կանանց ու երեխաներին,— ասաց դատավոր Թեյլորը։— Ես առժամանակ այդ խնդրանքը հետաձգեցի։ Մարդիկ սովորաբար տեսնում և լսում են այն, ինչ իրենց ցանկալի է, և եթե նրանք գոհ են, որ մի այսպիսի տեսարանի հանդիսատես են դարձնում իրենց երեխաներին, դա իրենց գործն է։ Սակայն ես մի բան հաստատ կասեմ, որ դուք պետք է նայեք և լսեք լռությամբ, այլապես ստիպված կլինեք այս դահլիճը թողնել, բայց դրանից առաջ ես այս ամբողջ խառնաժողովը կենթարկեմ պատասխանատվության՝ դատարանը անարգելու համար։ Միստեր Յուել, բարեհաճեցեք ցուցմունքներ տալ՝ հնարավորին չափ դուրս չգալով պատշաճության սահմաններից։ Շարունակեցե՛ք, միստեր Ջիլմեր։
Միստեր Յուելը նման էր խուլուհամրի։ Ես հավատացած էի, որ նա դրանից առաջ երբեք չէր լսել նման խոսքեր, որոնցով դիմում էր նրան դատավոր Թեյլորը և չէր կարողանա դրանք կրկնել, չնայած անձայն շարժում էր շրթունքները, սակայն միտքը, այնուամենայնիվ, հասկացել էր։ Ինքնագոհ արտահայտությունը նրա դեմքից չքացավ և փոխարինվեց բութ լարվածությամբ, Բայց այդ բանը դատավոր Թեյլորին չխաբեց՝ ամբողջ ժամանակ, քանի դեռ Յուելը վկաների պատվանդանի վրա էր, դատավորը աչքը չէր կտրում նրանից, ասես սպառնալով՝ ապա փորձիր որևէ բան անել ոչ այնպես։
Միստեր Ջիլմերը և Ատտիկուսը հայացքներ փոխանակեցին. Ատտիկուսը դարձյալ նստած էր իր տեղում, բռունցքը հենած այտին, և նրա դեմքը մեզ տեսանելի չէր։ Միստեր Ջիլմերը ակնհայտորեն տրտմել էր։ Նա աշխուժացավ այն ժամանակ, երբ լսեց, որ դատավոր Թեյլորը հարց է տալիս։
― Միստեր Յուել, դուք տեսա՞ք, որ մեղադրյալը սեռական հարաբերության մեջ է ձեր աղջկա հետ։
― Տեսա։
Հասարակությունը լռություն պահպանեց, բայց մեղադրյալը կամաց ինչ-որ բան ասաց։ Ատտիկուսը նրա ականջին շշնջաց, և Թոմ Ռոբինսոնը լռեց։
― Դուք ասացիք՝ մոտեցել էիք լուսամուտի՞ն,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։
― Այո, սըր։
― Որքա՞ն է գետնից բարձր։
― Երեք ֆուտ։
― Եվ դուք լավ տեսնո՞ւմ էիք սենյակի ներսը։
― Այո, սըր։
― Ի՞նչ վիճակի մեջ էր սենյակը։
― Դե, ուրեմս, նշանակում է, ամեն ինչ շուռ էր եկած, ինչպես լինում է տուրուդմփոցից հետո։
― Դուք ինչպե՞ս վարվեցիք, երբ մեղադրյալին տեսաք։
― Ուրեմս, վազեցի, պտույտ տվեցի դեպի դուռը, բայց չհասցրի, նա ինձանից շուտ դուրս թռավ տնից։ Ես նրան լավ տեսա։ Բայց ետևից չվազեցի, ախր Մեյելլայի համար խիստ էի վախեցած։ Վազում եմ տուն, իսկ նա հատակին փռված, ձայնը գլուխը գցած՝ ոռնում է․․․
― Եվ այդ ժամանակ դուք ինչպե՞ս վարվեցիք։
― Ուրեմս, ես շնչակտուր վազեցի Թեյթի ետևից։ Սևամորթին, դե իսկույն ճանաչել էի, նա այն կողմում կրետի բնում է ապրում, մեր տան մոտով ամեն օր անցուդարձ է անում։ Ահա թե քեզ ինչ կասեմ, դատավոր, ես արդեն տասնհինգ տարի է մեր գավառային իշխանություններից պահանջում եմ՝ դուրս քշեցեք սևամորթներին իրենց բներից, թող կորչեն գնան այս տեղերից, դրանց հարևանությամբ ապրելը վտանգավոր է և իմ կալվածքին էլ փորձանք ու վնաս․․․
― Շնորհակալությո՛ւն, միստեր Յուել,— շտապով ընդհատեց նրան միստեր Ջիլմերը։
Վկան պատվանդանից համարյա վազքով իջավ և դեմ առավ Ատտիկուսին, որը կանգնեց, որպեսզի նրան հարցեր տա։ Դատավոր Թեյլորը բոլոր ներկաներին թույլ տվեց մի քիչ ծիծաղել։
― Մի րոպե, սըր,— բարեհամբույր ասաց Ատտիկուսը։— Թույլ կտա՞ք ձեզ մի երկու֊երեք հարց տալ։
Միստեր Յուելը ետ ընկրկեց դեպի վկաների թիկնաթոռը, նստեց և աչքը գցեց Ատտիկուսին՝ նայելով գոռոզությամբ ու կասկածանքով, Մեյկոմբ գավառում վկաները միշտ այդպես են նայում հակառակ կողմի փաստաբանին։
― Միստեր Յուել,— սկսեց Ատտիկուսը,— այդ երեկո, ըստ երևույթին, դուք շատ եք վազվզել։ Որքան հիշում եմ, դուք ասացիք, որ վազել եք դեպի տուն, վազել եք պատուհանի մոտ, ներս եք վազել տուն, վազել եք Մեյելլայի մոտ, վազել եք միստեր Թեյթի ետևից։ Իսկ միաժամանակ բժշկի ետևից չե՞ք վազել։
― Իսկ դա ինչի՞ս էր պետք։ Ես ինքս էլ տեսա, թե ինչն ինչոց է։
― Մի բան, համենայն դեպս, ես չեմ հասկանում,— ասաց Ատտիկուսը,— մի՞թե ձեզ չէր անհանգստացնում Մեյելլայի վիճակը։
― Այն էլ ո՜նց,— ասաց միստեր Յուելը։— Բայց չէ՞ որ աչքովս տեսել էի, թե ով է հանցավորը։
― Ո՛չ, ես այդ մասին չեմ ասում։ Դուք չմտածեցի՞ք, թե ձեր աղջկան հասցված վնասվածքները պահանջում են անհապաղ բժշկական միջամտություն։
― Դա ի՞նչ բան է։
― Դուք չմտածեցի՞ք, որ անմիջապես բժիշկ է հարկավոր կանչել։
Վկան պատասխանեց՝ ոչ, չեմ մտածել, նա իր կյանքում բժիշկ չի կանչել, իսկ թե կանչում ես՝ հինգ դոլար ցնծա։
― Սա՞ էր բոլորը,— հարցրեց նա։
― Ոչ բոլորը,— անփույթ պատասխանեց Ատտիկուսը,— միստեր Յուել, դուք շերիֆի ցուցմունքը լսեցիք, այն պես չէ՞։
― Դա ի՞նչ բան է։
― Դուք գտնվում էիք դատարանի դահլիճում, երբ միստեր Հեկ Թեյթը նստած էր ձեր այժմյան տեղում, այնպես չէ՞։ Եվ դուք լսեցիք այն ամենը, ինչ նա ասաց։ Այնպես չէ՞։
Միստեր Յուելը մտածեց, մտածեց, և ըստ երևույթին որոշեց, որ այդ հարցում ոչ մի վտանգավոր բան չկա։
― Այո՛, լսել եմ։
― Դուք համաձա՞յն եք, որ նա ճշտորեն նկարագրեց վնասվածքները, որ հասցված էին Մեյելլային։
― Դա ի՞նչ բան է։
Ատտիկուսը դարձավ միստեր Ջիլմերին և ժպտաց։ Միստեր Յուելը, երևում է, որոշել էր Ռոբինսոնի դատապաշտպանին երես չտալ քաղաքավարի վարվեցողությամբ։
― Միստեր Թեյթն ասաց, որ Մեյելլայի աջ աչքն էր վիրավորված և դեմքը․․․
― Դե, հա՛, էլի,— ասաց վկան։— Թեյթը ճիշտ ասաց, ես բոլորի հետ համաձայն եմ։
― Նշանակում է համաձայն եք,— մեղմ ասաց Ատտիկուսը։— Ես միայն ցանկացա համոզվել։
Նա մոտեցավ քարտուղարին, ինչ֊որ բան ասաց, և քարտուղարը մի քանի րոպե շարունակ մեզ զվարճացրեց միստեր Թեյթի ցուցումներով, նա կարդում էր այնքան արտահայտիչ, ասես այդ բորսայի բյուլետենի թվեր լինեին։
«․․․ որ աչքը․․․ ձախ․․․ հըմ, այո, ճիշտ է, ուրեմն այդ աջն էր, նրա աջ աչքն էր կապտած, միստեր Ֆինչ, հիմա ես հիշեցի, և այտը, և այդ (քարտուղարը էջը շրջեց) կողմը ամբողջովին ճմլված էր և ուռած․․․ շերիֆ, կրկնեց եք խնդրեմ այն, ինչ ասացիք․․․ Ես ասացի՝ նրա աջ աչքն էր կապտած․․․»։
― Շնորհակալություն, Բերտ,— ասաց Ատտիկուսը։― Դուք այդ կրկին լսեցիք, միստեր Յուել։ Լրացուցիչ որևէ բան ունե՞ք ասելու։ Համաձա՞յն եք շերիֆի ցուցմունքի հետ։
― Թեյթը ճիշտ է ասում։ Նրա աչքի աակ կապտած փուչիկ կար և մարմնի վրա էլ ողջ տեղ չուներ։
Այդ մարդուկը երևում է արդեն մոռացել էր, թե սկզբում ինչպես էր դատավորը նրան ամաչեցրել։ Նա ակներև որոշել էր, որ Ատտիկուսը վտանգավոր հակառակորդ չէ։ Նա նորից կարմրատակեց, փքվեց, կուրծքը անիվի նման կլորացրած դուրս գցեց և առաջվանից էլ ավելի նմանվեց շիկակարմիր աքաղաղի։ Ինձ թվաց, թե ուր֊որ է գոռոզությունից կպայթի և այդտեղ Ատտիկուսը հարցրեց.
― Միստեր Յուել, դուք կարդալ և գրել գիտե՞ք։
― Բողոքո՛ւմ եմ,— ընդհատեց միստեր Ջիլմերը։— Չեմ հասկանում, այդտեղ ի՞նչ գործ ունի վկայի գրագիտությունը, հարցը էական չէ և գործին չի վերաբերում։
Դատավոր Թեյլորր ցանկացավ ինչ֊որ բան ասել, բայց Ատտիկուսը նրանից առաջ ընկավ։
― Ձերդ գերապատվություն, եթե դուք թույլատրեք այդ հարցը, և մի հարց ևս, դուք ամեն ինչ կհասկանաք։
― Լա՛վ, փորձենք,— ասաց դատավոր Թեյլորը,— բայց տեսեք, որպեսզի մենք իսկապես հասկանայինք, Ատտիկուս։ Բողոքարկվելը արգելվում է։
Մի ստեր Ջիլմերը, թվում է, նույնպիսի հետաքրքրությամբ սպասում էր պատասխանին, ինչպես և մենք, իսկապես, այդտեղ ի՞նչ գործ ուներ միստեր Յուելի կրթությունը։
― Կրկնում եմ հարցը,— ասաց Ատտիկուսը։— Դուք կարդալ և գրել գիտե՞ք։
― Պարզ է, գիտեմ։
― Արդյոք բարի չէի՞ք գտնվի ապացուցելու այդ և գրելու ձեր ազգանունը։
― Պարզ է, կապացուցեմ։ Հապա ձեր կարծիքով ինչպես եմ ստորագրում, երբ նպաստ եմ ստանում։
Միստեր Յուելի պատասխանը նրա համաքաղաքացիների սրտին դուր եկավ։ Ցածում քչփչում էին, հռհռում, երևում է հիանում էին նրա քաջությամբ։
Ես անհանգստացա։ Ատտիկուսը թվում է՝ գիտե, թե ինչ է անում, բայց, համենայն դեպս, ինձ թվաց, որ նա վրիպեց։ Երբեք, երբեք ու երբեք խաչաձև հարցաքննության ժամանակ վկային մի՛ տուր այնպիսի հարց, եթե նախապես չգիտես, թե ինչ է լինելու պատասխանը, այդ կանոնը ես յուրացրել էի օրորոցից։ Թե չէ այդ հարցից կարող է ստացվել բոլորովին էլ ոչ այն, ինչ պետք է, և ամբողջ գործը կփչանա։
Ատտիկուսը ձեռքը տարավ ներսի գրպանը և մի ծրար հանեց, հետո ժիլետի գրպանից դուրս բերեց ինքնահոս գրիչը։ Նրա շարժումները դանդաղ էին, ալարկոտ, և նա շրջվեց այնպես, որպեսզի բոլոր ատենակալները իրեն տեսնեն։ Նա հանեց ինքնահոսի ագույցը և խնամքով դրեց սեղանին։ Գրիչը թեթևակի ցնցեց և ծրարի հետ միասին տվեց վկային։
― Արդյոք այնքան բարի չէի՞ք գտնվի, որպեսզի ստորագրեիք, ա՛յ այստեղ,— ասաց նա։— Եվ խնդրում եմ, որպեսզի բոլոր ատենակալները տեսնեն, թե այդ ինչպես եք անում։
Միստեր Յուելը ստորագրեց ծրարի հակառակ կողմում, իրենից չափազանց գոհ, գլուխը բարձրացրեց և հանդիպեց դատավոր Թեյլորի ապշահար հայացքին. դատավորը այնպես էր նայում նրան, կարծես վկայի տեղում հանկարծ փարթամորեն փթթեց գարդենիայի մի թուփ․ միստեր Ջիլմերը նույնպես զարմանքով նայեց, և նույնիսկ տեղից ելավ։ Եվ ատենակալները բոլորը նայեցին Յուելին, մեկը նույնիսկ մղվեց առաջ և երկու ձեռքով բռնեց միջնորմից։
― Ի՞նչ է, չե՞ք տեսել,— հարցրեց վկան։
― Երևում է, դուք ձախլիկ եք, միստեր Յուել,— ասաց դատավոր Թեյլորը։
Միստեր Յուելը զարմացած դարձավ նրան և ասաց՝ ձախլիկ լինելն այստեղ ինչ կարևոր է, նա աստվածավախ մարդ է, և Ատտիկուս Ֆինչը իրավունք չունի ծաղրուծանակի ենթարկելու իրեն։ Ֆինչի նման պատահական ամեն մի խղճուկ փաստաբան իրեն ձեռք է առել և խաբխբել։ Նա արդեն ասել է, թե ինչպես է ամեն ինչ տեղի ունեցել, և քառասուն անգամ էլ նույն բանը կասի։ Այդպես էլ արեց։ Ատտիկուսի հաջորդ հարցերին նա նույն բանն էր կրկնում․ նայում էր պատուհանին, հետո կպավ սևամորթներին, հետո կառչեց շերիֆից։ Ի վերջո Ատտիկուսը նրան արձակեց։
Միստեր Ջիլմերը նրան մի հարց ևս տվեց։
― Ի դեպ, այն մասին, որ դուք ստորագրում եք ձախ ձեռքով․ կարո՞ղ է պատահել, որ դուք հավասարապես օգտվեք երկու ձեռքով էլ, միստեր Յուել։
― Պարզ է, որ ոչ։ Ես հենց ձախ ձեռքով էլ ավելի վատ չեմ յոլա գնում, քան որևէ մեկը։ Ուրիշներից ոչ վատ,— կրկնեց նա՝ ցասկոտ նայելով դատապաշտպանի կողմը։
Ջիմը թաքուն սաստիկ ուրախացավ։ Նա կամացուկ բռունցքով խփում էր բազրիքին և մեկ անգամ շշնջաց․
― Հիմա արդեն նրան պատին դեմ արինք։
Ես բոլորովին էլ այդպես չէի մտածում։ Իմ կարծիքով Ատտիկուսը ջանում էր ապացուցել, որ հենց միստեր Յուելն է ծեծել Մեյելլային։ Դա ես հասկացել էի։ Եթե նրա աջ աչքն է վնասված ու աջ կողմն է կապտած և ուռած, նշանակում է նրան ծեծել է ձախլիկ մարդ։ Շերլոկ Հոլմսը և Ջիմ Ֆինչն էլ այդպես կմտածեին։ Բայց միգուցե Թոմ Ռոբինսոնն էլ է ձախլիկ։ Միստեր Հեկ Թեյթի նման ես էլ պատկերացրի, որ իմ առջև նույնպես մարդ կա կանգնած, պատկերացրի թունդ գոտեմարտը և որոշեցի՝ հավանաբար Թոմ Ռոբինսոնը Մեյելլային բռնել է աջ ձեռքով և ծեծել՝ ձախով։ Ես վերևից նայեցի Ռոբինսոնին։ Նա նստած էր մեջքը դեպի մեզ, բայց երևում էր, թե ինչպիսի լայն թիկունք և ամուր վիզ ունի։ Դե, իհարկե, նա առանց մի դժվարության Մեյելլայի հախից կգար։ Իզուր է Ջիմը ջուրը չտեսած ոտները հանում։
== Գլուխ 18 ==
